Saraçlık

Uygarlığın Doğduğu Şehir: Şanlıurfa

Şanlıurfa El Sanatları

Saraçlık

“Kösele” denilen kalın deri ve normal ince deri ile hayvan koşum takımları, kemer, silah kılıfı, mermi kılıfı, çanta gibi avcı gereçlerinin yapıldığı sanata Saraçlık, bu işle uğraşanlara da Saraç denilmektedir.

Atçılık ve At’a verilen önem dolayısıyla Saraçlığın eski Türk sanatları arasında önemli bir yeri vardır. Şanlıurfa’da ünlü Arap atlarının yetiştirilmiş olması, saraçlık sanatının önemini arttırmış ve bu sanata büyük ilgi duyulmasına sebep olmuştur.

1650 yıllarında Urfa’yı ziyaret eden Evliya Çelebi, Urfa’daki saraçlıktan bahsederek saraçhanesini şu cümlelerle anlatmaktadır: “.... Saraçhanesi İbrahim Halil Irmağı kıyısındadır. Onun için Bağdat serdabı gibi soğuk su ile sulanmış anayolun iki tarafı ma’mur ve güzel, mevsiminde türlü çiçeklerle süslü olup geçenlerin içini açar. Oralarda bütün bilgi sahiplerinin toplandığı, dinlendiği yerler vardır.”

Evliya Çelebi’nin sözünü ettiği saraçhânenin yeri kesin olarak bilinmemektedir. Bu sanat, günümüzde Hüseyniye Çarşıları yakınındaki “Saraç Pazarı” denilen çarşıda sürdürülmektedir. Eskiden 15-20 dükkânın yer aldığı bu çarşıda günümüzde 3-4 dükkân bulunmaktadır. Bilhassa At’ın toplum hayatındaki yerini kaybetmiş olması saraçlık sanatının gerilemesine neden olmuştur.

Bu sanatın bilinen en esk ustaları Hacı Mahmut Sedef, Sadık Basmacı, Ahmet Zılfo, Toşo Usta, Abdülkadir Nahya, Ahmet Sedef, Hacı Mehmet Nimetoğlu’dur. İmam Bakır Nahya ve Ali Kaşıkçıoğlu günümüzün en tanınmış saraç ustalarıdır.

Saraçlıkta kullanılan kalın deriler, düz kösele, sabunlu kösele, yağlı kösele ve glase (kundura derisi-ince deri) olmak üzere dört sınıfa ayrılır. Bu deriler, eskiden Urfa’daki Debbağhâneden sağlanırdı. Urfa Debbağhânesi’nin kapanması üzerine malzemeler günümüzde başka illerden sağlanmaktadır.

Kaba işlerde; Tosun (Öküz) ve Manda derisi, ince işlerde; Dana derisi (glase deri) kullanılmaktadır. Saraçlık sanatında deri malzeme yanında toka, düğme, çıt çıt, gem, üzengi, zincir, çapraz (maşa) gibi metal malzemelerde kullanılmaktadır.

Bel kemeri, eğer, livan başlığı, üzengi takımları sabunlu kösele ve düz kösele ile yapılmaktadır. Sabunlu kösele daha sağlam olduğundan tercih edilmektedir. Dizgin ve benzeri koşum takımları da yağlı kösele ile üretilmektedir. “Glase” denilen deri ile tabanca kılıfı ve tüfek rahtı yapılmaktadır.

Saraçlık Ürünleri

I. Koşu Atı Koşum Takımları

1. Livan Kantarma Gem Başlık: Sadece rahvan ve koşu atları için yapılır. Gem’e bağlı olarak başa geçirilir ve dizginler bu başlığa bağlanır. Örgülü ve düz olmak üzere iki türü daha vardır.

2. Eger: Sadece yarış atları için yapılan bir tür semerdir.

Egerin yapılışı: İlk olarak ağaçtan “kaş” denilen ön cephe iskeleti yapılır. Sonra “alt yastık” haşa denilen bir tür kumaşla “çift yanaklı” bir şekilde dikilip içerisi pamukla doldurularak iskelete monte edilir. Üzerine kösele, ya da deri çekilip yan taraflarına etek denilen işlemeli şal kumaşlar dikilir. Eteklerde şal kumaş yerine bazen deri kullanılır. Uç kısımları renkli püsküllerle süslenen etekler, bir tür “tozluk” görevi görür.

3. Me’rege: Rahvan denilen binek atları için yapılan bir tür özel semerdir. Egerin büyüğü olup boncuklarla süslenir.

4. Üzengi Takımı: Egerin iki yanında, kösele kayışlara asılı demir halkalardan meydana gelir. Ayakla basılarak ata binmeye yarar. Kösele kayışların üzeri boncuklarla ve basma düğmelerle süslüdür.

5. Kuskun: Halka şeklinde dikilen çift kat derinin içi pamuk veya talaşla doldurulur. Hayvanın kuyruk altından tek kayışla geçirilerek eger veya me’regeye toka ile sabitleştirilir. Yarış ve binek (rahvan) atlarına takılan kuskun, hayvanın yokuş indiği sırada egerin öne kaymasını önler.

6. Sülebent: Üç kollu olup deriden yapılmıştır. Atın karnının altından gelip göğsünde birleşerek boynun iki yanından egerin veya me’regenin ön kısmına bağlanır. Yokuş çıkılırken eger veya me’regenin arkaya kaymasını önler.

7. Kantarma Kayışı: Sülebente ek olarak yapılan ve atın başını yukarı kaldırmasına engel olan bir kayıştır.

8. Kırbaç: Kalın deriden yapılır. Örgülü ve sırımlı (saçaklı) olmak üzere iki türü vardır.

9. Dizgin: Uzunluğu jokeyin eli ile gem arasındaki mesafe kadardır. Atı yönlendirmeye yarar. Sadece deriden yapılır. Örgülü ve düz olmak üzere iki türü vardır.

II- Yük Atı Koşum Takımları

1. Amut (Klopin-Boyuntalık): Atın boynuna geçebilecek genişlikte elips şeklindeki ahşap üzerine keçe, kösele kaplanması suretiyle yapılır. Üzerine ince sarı teneke ile süslemeler işlenerek bağlayıcı halkalar çakılır. Buna, bazı yörelerde “Klopin veya “Boyuntalık” denilmektedir.

2. Belleme: Kış aylarında yük atlarının sırtına vurulan, alt kısmı saf keçe, üst kısmı branda ile kaplanmış sırt örtüsüdür.

3. Gözlüklü Başlık: Başın iki yanına takılan ve gözlerin sağı solu görmesini engelleyen kapakların (gözlük) normal başlığa bağlı şekline gözlüklü başlık denilmektedir. At, merkep ve sığırlar için yapılır. Reşmeli başlık denilen zincir ve deri karışımı türü çok tutulmaktadır.

4. Gömlek: Amuttan başlayıp atın kuyruk altından dönerek tekrar amuta bağlanan, üzerinde aşağı düşmesini engelleyen çift sırtlığı bulunan 5 cm. eninde bir kayıştır.

5. Dizgin: Koşu atı dizgininden farklı olup 6 cm. boyundadır. Uç kısımları çapraz deri veya ketenden dokunmuş şeritlerden yapılır. 2.5-3 cm. genişliğindedir. Bir ucu geme bağlı, diğer ucu sürücünün elinde tuttuğu dizgin, ata yön vermeyi sağlar.

6. Karınaltı Kuşaması: Egeri atın sırtına sabitleştirmeye yarayan, 5-6 cm. eninde, deriden veya kolondan (keten dokuma kayış) yapılan bağlayıcı kayışlardır.

III- Tosun (Sığır)-Av Köpeği-Kurt Köpeği Ve Tazı Kuşamları

Bu hayvanlar için, deriden, düğme ve püskül süslemeli tasmalar yapılmaktadır. Sığırlar için “Reşmeli” (kısmen deri, kısmen zincirli) türleri kullanılmaktadır.

IV- Bel Kemerleri

Üç tür kemer yapılmaktadır.

1. Kuşak Kemer: Para konulmaya yarar.

2. Palıska: Sabunlu köseleden yapılır ve 5-7 cm. enindedir.

3. Normal Bel Kemeri: Başlıca 4 şekli vardır.

a. Örgülü
b. Düğme desenli
c. Çift yüz dönerli
d. Sabunlu. Sabunlu köseleden yapılır.

V- Avcı Malzemeleri

1. Raht: Çift ve tek kırma av tüfeklerinin mermilerinin dizildiği fişekliktir.

2. Mavzer Yeleği: Saf deriden yapılır ve üzeri fişeklidir.

3. Çanta: Yandan boyuna asılı olarak kullanılır. İçine çeşiti avcı malzemeleri konulur.

Saraçlıkta Kullanılan Aletler

1. Bıçkı: Ağaç saplı, ucu keskin üçgen demirli bir alettir. Deri kesmede kullanılır.

2. Meket: Annep ağacından yapılmış, sivriltilmiş çift ağızlı, deriye çizgi ve nakış atmaya yarayan alet.

3. Tişe Bizi: İri dikişlerde kullanılan ve ahşap saplı biz.

4. Normal Biz: İnce küçük dikişlerde kullanılan biz.

5. Kılıf Bizi: Diğer bizlerden farklı olarak uç kısmı yılan dili şeklinde tek ağızlı, çift tarafı keskin bir bizdir. Silal kılıfının gizli dikişlerini dikmede kullanılır.

6. Demir Pergel: Derinin üzerine daire ve en çizmeye yarar.

7. Zımba: Üzerine çekiçle vurulmak suretiyle deriyi delmeye yarar.

8. El Baskısı: Pense tipi bir zımba olup, 6 değişik ağzı bulunur ve 6 farklı delik açar.

9. Büyük Makas: Keçe kesmede de kullanılan geniş ağızlı bir tür makastır.

10. Kalıp: Değişik modellerdeki tabancaların ağaçtan oyulmuş şeklidir. Tabanca kılıfı bu kalıba geçirilerek şekillendirilir.

11. Kerpeten

12. Çekiç

13. Demir Örs





 
Bu site Kültür ve Turizm Bakanlığı Bilgi Sistemleri Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanmıştır.
Bu sayfa 5016 kez gösterilmiştir.