|
Pierre Loti'nin Türkiye
Romanları:
Bir Okuma Yolculuğu
Nilüfer Mizanoğlu Reddy
Giriş
Pierre Loti Caddesi, Pierre Loti Kahvesi, Pera Palas Oteli'nde Pierre Loti odası ve Divanvolu'nda Pierre Loti'nin kaldığı bir evin kapısındaki levha. Bugün bu caddeden geçen ya da bu kahvede oturan birine Pierre Loti kimdir diye sorarsak, acaba nasıl bir yanıt alabiliriz.
1996 yılının yağmurlu bir Ekim gününde (bir Pazar) Eyüp'teki Pierre Loti kahvesine gittim. Kahvenin içi tıklım tıklım doluydu. Kahve, eskimiş kilimleri ve hasır iskemlelerivle ucuz cinsten bir turist dö koru sunuyordu. Kahveye gelenlerin çoğu kızlı erkekli öğrenci gruplarına benziyordu. Gençler bir yandan çay içiyor, sigaralarını tüttürüyor, canlı konuşmalar yapıyorlardı. Birkaç baş örtülü hanım da aileleleriyle gelmiş, hasır iskemlelere iğreti oturmuş, çaylarını yudumluyorlardı. Bir de turla geldiği belli olan orta yaşlı, orta halli birkaç Avrupalı turist vardı. Kahvenin duvarlarına Pierre Loti'yle ilgili fotoğraflar ve birkaç gravür kopyası asılmıştı; bunların arasında Pierre Loti'nin Fransız deniz subayı üniforması ile çekilmiş fotoğrafı, fesli bir Pierre Loti, Pierre Loti'nin ilk romanı Aziyade Aziyade'nin kahramanı olan genç kadının hayalden çizilmiş resmi, bir eski Haliç gravürü ve 1921 yılında Atatürk ve Loti'nin birbirine gönderdikleri mesajların soluk bir kopyası vardı..
İç odada cam kapaklı, epeyce tozlu bir kitap rafında Pierre Loti'nin 15-20 Fransızca romanı, Pecheırd'Islande İzlande Balıkçısı ve Vers Ispahaıaı Isfahan’a Doğunun Türkçe çevirileri duruyordu. Çok uzun yıllar önce, belki lisenin son sınıfındayken, Hüseyin Cahit Yalçın'ın çevirdiği İzlanda Balıkçısı’nı okumuş ve çok etkilenmiştim. Bir köşeye oturup çabuk çabuk Yalçının önsözünü okudum. Yalçın, Loti'nin izlenimci bir yazar olduğunu, denizci olmasının yazılarında en büyük etken olduğunu, iman da ümit de bulunmayan bir ortamda ölümü beklerken Loti'nin yaşamdan mümkün olduğu kadar zevk alma felsefesini güttüğünü anlatmış bu sözler Aziyade adlı romandan alınmış.
Kahveciye, "Kitaplar neden bu kadar tozlanmış?" diye sordum. Hemen gelip bir bezle tozlarını aldı. Ben de kitapları çok uzun yıllardan gelen bir alış¬kanlıkla biraz düzene sokmaya çalıştım. Kahvenin terasından gördüğüm manzara Loti'nin romanlarındaki Haliç betimlemelerine benziyordu. Son hafta yağan yağmurlar ve rutubet bütün İstanbul'u yemyeşil yapmıştı. Her taraftan san çiçekli hardal otları ve ebegümeçleri fışkırıyordu. Sağda solda beyaz mezar taşları ve koyu yeşil selviler, ince bir sisle örtülmüştü.
Doğrusu Pierre Loti'yle ilgilenmem, 1996 ilkbaharında New York Public Library'de başlamıştı. Aslında, Fransızca bölümünde başka bir şey arıyordum. Onun üzerine yazılmış bir yaşam öyküsü gördüm: Lesley Blanche'in, PieıreLoti. TheLegendary Romantic, 19S3 Pierre Loti, Efsanevi Romantik, 1953 adh kitabını. Alıp hemen okudum. Bu kitabı popülerleştirilmiş bulmakla birlikte, Pierre Loti'ye olan ilgim arttı; kitapta bilmediğim çok şey vardı. Türkiye üzerine yazı yazan yabancılar beni hep çok ilgilendirmişti. Bizi nasıl görmüşler, bizim için nasıl imgeler yaratmışlar? Zamanının Türkiye'sini tapacak kadar çok sevdiğini söyleyen bu yazar, Pierre Loti, bugün bir daha okunabilir mi? Doğrusu, ben başlangıçta çok şüpheci bir yaklaşım içindeydim. Ama Loti'nin hem kendi yazılarını hem onun üzerine yazılan kitaplardan bazılarını okuduktan sonra, bugünün Oryantalist ve feminist araştırmalarında kazanılan perspektiflerle bu yazarı yeniden okuyup incelemenin mümkün olacağı kanısına vardım.
Her şeyden önce şunu söylemek gerekiyor: Pierre Loti, Fransız Deniz Kuvvetleri'nde yarbaylık rütbesine kadar yükselmiş bir subaydı. Aynı zamanda bir yazardı. Loti üzerine çok ayrıntılı bir araştırma yapan Alain Quella Villeger, Picnv Loti i'lucom pris Anlaşılmamış Pierre Loti (1986) adlı kitabının kaynakçasında, Pierre Loti adına basılmış 60 kitap gösteriyor. Loti yalnız roman değil, epeyce gezi kitabı ve makale de yazmıştır. Gene Alain Quella Villegernin kaynakçaları, Loti üzerine yazılmış kitapların ve incelemelerin iki yüzden fazla olduğunu göstermektedir. Bu incelemeler arasında Türklerin de yazdığı doktora tezleri, kitap ve makaleler yer alıyor. Loti üzerine bu kadar çok araştırmanın bulunmasına karşın, ben Loti'vi doğrudan doğruya kendi başıma okumaya ve onun üzerine yazılan kitaplardan bazılarını incelemeye karar verdim. Bu belki meraktan ileri geliyordu. Ama her okumanın, hem zaman ve mekân içinde hem de okuyan kişinin özellikleriyle yeniden anlamlandırıldığını düşündüğüm için bu araştırmalar benim cesaretimi kırmadı, tersine arttırdı.
Başlangıç noktası olarak Loti'nin Türkler tarafından nasıl görüldüğünü ele alacağım. Elimizde iki uç görüşü temsil eden iki örnek bulunuyor: Ateşli genç bir sosyalist olarak, Nâzım Hikmet'in 1925 yılında yazdığı "Piyer Loti" şiiri ve Abdülhak Şinası Hisarın 1958'de çıkan İstanbul ve Pierre Loti adlı kitabı. Nâzım Hikmet, 23 yaşındayken yazdığı "Piyer Loti" şiirinde şöyle diyor:
"Esrar!
Tevekkül!
Kısmet!
Kafes, han, kervan
şadırvan!
Gümüş tepsilerde rakseden sultan!
Rüzgârlarda yeşil sarıklı imamlar ezan okuyor! "
İşte Frenk şairinin gördüğü şark!
İşte
Dakikada 7 000 000 basılan
kitapların
şarkı! Lakin ne dün
ne bugün
ne yarın böyle bir şark yoktu olmayacak!
Nâzım için şark, üstünde çıplak esirlerin aç geberdiği topraktır. Avrupa onların buğdaylarını gasp etmiş ve kendi ambarlarını doldurmuştur. Pierre Loti, domuz bir burjuva, bir şarlatan, Aziyade'yi unutan ve onun mezar taşını hedef gibi topa tutan bir Fransız zabitidir.
Öte yandan, Abdülhak Şinası Hisar, İstanbul ve Pierre Loti (1958) adlı kitabımda Pierre Loti'vi övmüş, onun Türkiye ile ilişkilerini, Türkiye konulu kitaplarını ele almış ve 1905 yılında Galatasaray Lisesinde öğrenciyken onun yazılarına hayran olduğunu söylemiştir. A. Ş. Hisar, Loti'nin yazılarının bazı Türklerin yazdıklarından daha milli bir his ve zevk taşıdığını söyler (s. 89) ve onun Türkiye ile ilgili bütün eserlerinin Türkçe'ye çevrilmesini diler. A. Ş. Hisar'ın kitabı tam bir edebiyat incelemesi kitabı olmaktan çok, Loti'nin Türkiye'yle ilgili faaliyetlerinin bir özetlemesi ve Türkiye'de o tarihe kadar (1958) Loti üzerine yazılanlar üzerine bilgi veren bir kitaptır. Bu kitapta Hisar'ın izlediği ilginç bir düşünce, Loti'nin yazılarını Edebiyat-ı Cedide içine yerleştirmek ve onlara bu açıdan bakmaktır. Hisar, Loti'nin Türk edebiyatını bilmediğini ama Edebiyatı Cedideciler'in de, belki o günlerde hüküm süren sansür nedeniyle onunla fazla ilgilenmediklerini söyler. Hisar, Loti'nin romanlarında kullandığı Türkçe kelimelerdeki yanlışları da belirtir.
 Bu okuma yolculuğuna, bu iki görüşün varlığını unutmadan, bir üçüncü boyutu, feminist açıdan okuma boyutunu ele alarak çıkıyorum. Ama Loti'nin, konusu Türkiye'de geçen üç romanını incelemeden önce, bu çok yönlü yazarın yaşam öyküsünden, kişiliğiyle edebiyatı arasındaki ilişkiden söz edeceğim. Pierre Loti'nin Yaşamı Pierre Loti'nin yaşamı, kolay kolay kısaltılarak yazılacak bir yaşam değildir. Bunun nedenlerinden biri, onun hem Fransız Deniz Kuvvetlerinde yarbay rütbesine yükselen bir subay, hem de bir yazar olmasından ileri geliyor. Ama birbirine paralel giden bu iki yaşamı sürdürürken Loti, çok yönlü ilişkileri ve faaliyetleriyle çok değişik başka özelliklerin de etkisinde kalmıştır. 185ü'de Fransa'nın Bretagne bölgesindeki tersane kenti Rochefort'da doğan Loti, orta halli Protestan asıllı bir ailenin en küçük çocuğuydu. Asıl adı Julian Viaud'du.
Çocukluğu annesi, büyükanneleri ve ablasının hakim olduğu koruyucu bir kadın atmosferinde geçti. Çocukluk izlenimleri Loti'nin yazınını çok etkilemişti. Evlerinde akşamları İncil okunurdu. Fransa'nın geçmişindeki Protestan kıyımları, ailenin belleğinde duruyordu. Loti'nin yaşamındaki ilk travma, 1865'te 27 yaşındaki denizci ağabeyinin bir seferde Hindicini açıklarında ölmesi ve cesedinin denize atılması oldu. Loti de denizcilik okudu ve 17 yaşında Fransız Deniz Kuvvetleri'ne girdi. Bu arada Rochefort belediyesinde çalışan babasının adının bir yolsuzluğa karışması, sonradan temize çıkarılmasına rağmen, aileyi hem maddi hem de ruhsal bakımdan çok sarstı.
Loti, Türkiye'ye ilk kez 1870'te geldi ve gemisi İzmir açıklarında demir attı. Bu gelişinde İzmir'de bir çarşının desenini yapmıştı. İkinci gelişi, 1876’da o zamanlar Osmanlı İmparatorluğuna ait olan Selanik'e yaptığı ziyaret oldu. Bu ziyaretlerden önce Loti, Fransız Deniz Kuvvetleri gemileri ile bütün dünyayı dolaşmış ve çok iyi resim yaptığı için bu gezilerden Lcıııonde illustre dergisine desenler ve yazılar yollamıştı.
Bunlardan Paskalya Adası üzerine yazdığı bir yazı (1872) o adaya has kocaman insan başı yontulardan birinin yerinden kaldırılarak Fransa'¬ya götürülmek üzere gemiye taşınmasının acıklı hikâyesidir. Fransızlar, bu değerli yontuları eski püskü giysilerle değiş tokuş etmişler. Selanik'te Müslüman dinine geçen bir Bulgar kızına yerli Hıristiyanlar'in hakaretiyle başlayan olaylarda Fransız ve Alman Konsolosları öldürülmüş ve bu olay Fransız, İngiliz, Rus, İtalyan, Alman ve Avusturya gemilerinin Selanik sularında demir atmalarına bahane olmuştur. Loti de orada, Fransızlar'ın Coııroımc gemisinde görevliydi. Daha sonra İstanbul'a gelerek Giadintcıır gemisinde görev aldı ve birkaç ay İstanbul'da kaldı. Bu, ona 1879da basılan ilk romanı Aziyade’yi yazmak fırsatını verdi.
Loti, yalnız Türkiye'yi konu alan yapıtlar yazmadı; gittiği yerlerin çoğu ona romanlar ve gezi kitapları yazmak için esin kaynağı olmuştur. Bu romanlar arasında Mmingc de Loti I Loti'nin Evlenmesi (1880) Tahiti'ye, Ronmnd 'un Spahi Bir Sipahi'nin Romanı (1881) Senegal'e, Madame Chrysnnthcme (1885)
Japonya'ya aitti. 1886'da, Bretagne balıkçılarının yaşamını anlatan en güzel romanı "Pccheıır d'lslande" Izlanda Balıkçısı'nı yayımladı. Bu kitap, ]892'de onun Fransız Akademisine seçilmesinde önemli bir rol oynadı. Loti'yi Akademi'ye Ernest Renan önermişti; rakibi Emile Zola idi. Yazarlardan Edmond de Goncourt, Alexandre Dumas Fils, Anatole France hep Loti'yi tutuyorlardı. Loti, Akademi'de yaptığı konuşmada XIX. yy'da Fransız edebiyatına egemen olan naturalizm ve gerçekçilik akımlarını kınadı. Dinleyenler arasında Emile Zola da bulunuyordu. Loti, bunu öğrenince Zola'ya bir mektup yazarak özür dilemişti. Zola da ona yerinde bir yanıt vererek hiçbir husumet duygusuna kapılmadığını söylemişti. Şu da ilginçtir ki birkaç yıl sonra, Dreyfus olayında Loti ile Zola kendilerini gene ayrı cephelerde bulacaklardır.
Bu kadar genç yaşta Akademi üyeliği ününe kavuşmasına karşın, Loti hiçbir zaman Paris entelektüel çevrelerinin içinde olmadı. Denizcilik mesleğine her zaman sadık kalmış, hatta 1898'de zorla emekliye sevk edilmesini kabul etmemiş, yüksek makamlardaki arkadaşlarının yardımıyla tekrar deniz kuvvetlerine girmişti. Paris'teki çok yakın nüfuzlu arkadaşlarından biri La Noııvelle Revue’yu çıkaran Juliette Adam'dı. Öteki önemli kadın arkadaşı, ünlü tiyatro sanatçısı Sarah Berhardt'tı. Loti, Loti'nin Evlenmesi adlı romanını Sarah Bernhardt'a İzlanda Balıkçısını da Mnıe. Adam'a ithaf etmişti. Loti'nin ahbapları arasında kraliçeler, prensesler, dükler, düşesler vardı. Bunlardan, Romanya Kraliçesi Elizabeth, İzlanda Balıkçısı’nı Carmen Sylva takma adıyla Almanca'ya çevirmişti. Loti, aynı zamanda kitaplarına esin kaynağı olan Bretagne balıkçıları ve Basque bölgesi kaçakçılarıyla da ahbaplık ederdi. Ramuntcho adlı kitabı, Basque bölgesindeki insanları konu alan mutsuz bir aşk hikâyesidir.
Loti'nin özel yaşamına gelince, 1886'da kendisi gibi Protestan olan zengin bir kadınla evlendi; 1889'da Samuel adını verdikleri bir oğlu dünyaya geldi. Ama nedense bu ona yetmemişti; Basque asıllı bir kadından da biri çocukken ölen üç oğlu oldu. Loti, bu kadını ve çocuklarını Rochefort'ta bir eve yerleştirip onlara bakmıştır. Loti, dünya gezilerinde topladığı antikalarla baba evini bir müzeye çevirmişti. Bugün burası Loti Evi denen bir müzedir. Loti, Suriye'den yıkılan bir caminin sütunlarını ve çinilerini getirterek kendine bir "cami" ve bir "Türk odası" yaptı. Daha sonra Aziyadenin mezar taşı da bu camiye kondu. Loti, Çin'de, Boksör isyanında (1900) Fransız kuvvetleriyle birlikte bulunuyordu. Çinliler'in yabancı kuvvetlere karşı kovuşunu ve bu savaşın dehşetini betimleyen yazılar yazdı. Bundan önce, 1883'te, Fransız askerlerinin Hindiçini'de yaptıkları kıyımı Fignıv gazetesinde yazmış ve başı derde girmişti. Gene de Çin'den Fransa'ya sandık sandık antikayla döndü. Rochefort'daki evde Ortaçağ, Rönesans, Türk, Arap, Japon, Çin vb. odaları vardı. Bu salonlarda görkemli balolar ve yemekli davetler veriliyor, Paris'ten arkadaşları davet ediliyordu. Her baloda temsil edilen çağın kıyafetleri giyiliyor ve yemekleri sunuluyordu. Bu faaliyetlerinin bazılarının fotoğrafları vardır.
Loti, Mısır, İran, Hindistan, Fas, Cezayir, Filistin vb. gezilerini anlatan kitaplar yazmıştır. Loti'de çok kuvvetli bir İngiliz antipatiği vardı. Bir büyükbabası Trafalgar savaşında ölmüştü; ama bu antipatide en önemli etken XIX. yy'da Fransız-İngiliz sömürgeciliğinin birbiriyle çarpışmasıdır. Hindistan'a ait kitabına L İndesaıısles Anglais lngilizsiz Hindistan (1903) adını vermiş, bu kitabı İngilizler'e başkaldıran Güney Afrikalı Boer lideri Kruger'e ve Transva al kahramanlarına ithaf etmiştir. Hindistan'a gitmesinin nedeni, Fransız hükümetinin Travancore mihracesine verdiği Akademik Palmiye ödülünü sunmaktı. İran'a da Fransız hükümetinin kendisine verdiği bir görev nedeniyle gitmişti. Kısacası kendine has bir oryantalizm güden Loti'nin, Fransız sömürge çıkarlarından tam özgür olduğu söylenemez. Bu öğeler, Türkiye'yle olan ilişkilerinde, romanlarındaki belli başlı düşünceleri ve temalarında her zaman karşımıza çıkacaktır.
73 yıllık yaşımında Loti Türkiye'ye sekiz kez geldi (1870, 1876-77, 1887, 1890, 1894, 1903-05, 1910, 1913). Hemen hemen her gelişinde Türkiye üzerine anı, gezi ya da roman türünde bir kitap yazdı. 1890-da Abdülhamit Fransa devlet bakanı Carnot'nun bir görevle gönderdiği Loti'ye bir Mecidiye nişanı verdi ama sultanın Aziyade'yi okuyup okumadığını bilmiyoruz.
Loti, 1911 Trablus ve 1912-1913 Balkan savaşlarında Türkiye'nin tarafını tutmuş, Avrupa devletlerinin haksızlıklarını, İtalyanlar'in Trablusgarp'ta öldürücü üstün silahlara sahip olmalarının yarattığı zulüm ve şiddeti kınayan Ttıraııtc Agoııisaııte adlı kitabım yazmıştır (1913). Bu kitap, Can Çekişen Türkiye adıyla derhal Türkçe'ye çevrilmiş ve Loti'ye Türkiye'de büyük bir sempati kazandırmıştır. Bu, Lotinin doğrudan doğruya politikayı konu alan ilk kitabıdır. Loti, burada bütün Avrupa'nın İtalyanlar'ın saldırısını onaylamasını ve gerçeklere göz kapayarak Balkanlar'daki Hristiyanlar'ı tutmasını eleştirmiştir. 1913'te bir devlet konuğu olarak Türkiye'ye geldiği zaman, Tophane Rıhtımında bir törenle karşılanmış, kendisine ve oğluna Topkapı Sarayında bir ziyafet verilmiş, Sultan Reşat ona kendi saatini hediye etmiştir.
Loti, Birinci Dünya Savaşı'nda 64 yaşında olduğu halde Savunma Bakanlığına baş vurarak cephede faal görev istemiştir. Türkler'in Almanya yanında savaşmaları onu üzmüş, bazı makamlara başvurarak buna karşı koymak istemiştir ama iş işten geçmiştir. Bu savaşta Almanya'yı çok kuvvetle yeren broşürler yazmıştır11, ama Türkiye'ye olan sempatisi değişmemiştir. Loti, savaş bittikten sonra imzalanan Sevres Antlaşması'nı kınamış ve gazetelere bu konuda yazılar yollamıştır. Ulusal Kurtuluş» Savaşı'nda da Ankara hükümetini onaylamıştır. Loti'nin bu faaliyetleri, mütareke yıllarında İstanbul'da bir Pierre Loti Cemiyeti kurulmasına neden olmuştur. Bu bilgiler A. Ş. Hisar'ın kitabında ayrıntılarıyla bulunabilir.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, 4 Ekim 1921'de "Mütarekeden sonra Avrupa'da hak ve hakikat adına milli davamızı savunan, gazetelerde yazı yazan Pierre Loti'Ye şükranlarını sunan bir bildiri ile savaş yetimi çocukların dokuduğu bir halıyı Paris'te bulunan Milli Hükümet Mümessili Ferid Bey ve eşi Müfide Hanım aracılığıyla Loti'ye yolladı. Çok hasta olan Loti, onları evinin "cami" odasına kabul etti. Loti, 10 Haziran 1923'te öldüğü zaman Lozan Konferansı'nda bulunan İsmet Paşa, cenaze törenine Türk delegasyonu ve Türk basınını temsil eden Ahmet İhsan'ı yollamış, o da cenazeyi Loti'nin atalarının gömüldüğü Oleron Adasına kadar takip etmiştir.
Üç Roman
Aziyade Loti'nin ilk romanı olan Aziyade’nin başlığının altında, 10 Mayıs 1876'da Türk ordusuna giren ve 27 Ekim 1877'de Kars surları içinde öldürülen İngiliz deniz teğmeninin notlarından ve mektuplarından seçilmiş parçalar yazılı. Bu roman ilk yıllarda adsız basılmıştı. Fransız Deniz Kuvvetlerinde subay olan Loti'nin7 (Julien Viaud), böyle bir gizliliğe baş vurması anlaşılır bir tutumdur, ama hiç sevmediği lngilizler'in kimliğini alması tuhaf bir çelişki gibi görünüyor.
Bu oldukça kısa roman, beş bölüme ayrılmış: 1. Salonique (Selanik); 11. Solitude (Yanlızlık); 111. Eyoub a Deux (İkimiz Eyüp'te); IV. Mane, Thecel, Pha-res (Sayıldı, Ölçüldü, Bölündü) 8; V. Azrael (Azrail). Romandaki mektuplar, Loti'nin arkadaşları Plum-kett ve VVilliam Brovvn'a, ayrıca Yorkshire'da Brigh tbury kasabasında oturan (ve adı belirtilmeyen) kızkardeşine yazılmıştır.
Roman, bu tuhaf adlı İngiliz denizcisinin Selanik önlerinde demir atmış Deerhoud gemisine görevli olarak atanmasıyla başlar. (Aslındaysa Julien Viaud/Loti, Fransız gemisi Coııronne’da görevliydi. Osmanlı kenti olan Selanik'te çıkan olaylarda, Fransız ve Alman konsoloslarını öldüren altı Türk, İstanbul'dan alınan emirle yerel makamlarca asılmıştır. Bu sahne, Loti'nin romanı içindeki notlarda bütün dehşetiyle betimlenmiştir.
Genç Loti, Selanik sokaklarında gezinirken tepede bir Türk evinin önünde durur ve bir pencerenin demir parmaklıkları arasından kendi gözlerine bakan bir çift yeşil göz görür. Bunlar, yüzünün geri kalan kısmı beyaz bir yaşmakla kapanmış olan Aziyade'nin gözleridir. Böylece bir aşk hikayesi başlar. Loti, rıhtımda dolaşırken Samuel adlı Türk-Yahudi-İspanyol karışımı, İtalyanca gibi bir dil konuşan serseri bir kayıkçıyla ahbap olur. Samuel ona çok bağlanmıştır (eşcinsellik imaları) ve her istediğini yapacaktır. Böylece Aziyade'yi zenci kölesi Kadica'nın (Kadidja") yardımıyla Loti ile buluşturacak ve onların Selanik koyunda sandal sevdaları yaşamalarını sağlayacaktır. Aziyade 18-19 yaşlarında bir Çerkez kızıdır; ilk efendileri öldüğü için Abidin Efendi'ye (Abedden) satılmış ve onun dördüncü karısı olmuştur. (Gerçek Loti, Julien Viaud İstanbul'daki Gladiateıır gemisine atanmıştır.) Romandaki gemi Deerhound’da İstanbul'a gelecektir. Aziyade, Abidin Efendi'nin haremi ile İstanbul'a geleceğini ve orada Loti'yi bulacağını vaat eder. Sadık Samuel de, Loti'nin arkasından İstanbul'a gelmeye karar verir
Loti, Aziyade İstanbul'a gelinceye kadar Beyoğlu yakasında bir eve yerleşmiştir; on yedi yaşında bir Bulgar metresi olmuştur; bir Ermeni papazından iki ay Türkçe dersleri almıştır ve İstanbul'un pek çok semtini karış karış dolaşmıştır. İstanbul, Loti'yi her bakımdan büyülemiştir. Bu arada kendine Ahmet (Achmet) adında bir uşak da bulmuştur. Ahmet okuma yazma bilmez, bir kuş gibi şakraktır ve iki atıyla Loti'nin hizmetindedir.
Loti, Galata'da bir İtalyan madamın karışık işler çevirdiği evine gider; orada fes giyip, kaftana bürünüp çocukların askerlik oynaması gibi Türklük oyunu oynamaya başlar. Selanik'te sandal sefaları yaptığı zaman kıyafet değiştirmesine Yahudi kadınlar yardım etmiş, ona Arnavut giysileri giydirmişlerdir.
Loti, İstanbul'a geldiği zaman Abdülâziz intihar etmişti (ya da öldürülmüştü); onun yerine geçirilen V. Murat'ın akli dengesi bozuk olduğu için tahtan indirilerek yerine II. Abdülhamit geçecektir. Loti, Abdülhamit'in kılıç kuşanmak için Eyüp Camisine gitmesini uzaktan seyreder. Eyüp sırtlarında rengârenk feraceli ve beyaz yaşmaklı kadınlar da bu töreni selviler ve mezar taşları arasından gözlemektedirler. Bu, Loti için rüya gören bir oryantalistin fantazi dolu bir kompozisyonu gibidir.
Loti, "Allah Abdülhamit'e uzun ömür versin, politikaya önem vermiyorum ama yavaş yavaş da Türkleşiyorum",der. Loti, arkadaşı Plumkett e yolladığı bir mektupta Kanun-i Esasinin ilan edildiğini, Türkiye'nin bu rejimle bütün özgünlüğünü kaybedeceğini yazar (ss. 96-98). (Üzülmesine gerek yoktu çünkü hem Kanun-i Esasî, hem Millet Meclisi bir yıl içinde askıya alınmıştı.)
Tebdili kıyafet eden Loti, Beyazıt'ta bir kahvede oturmaktadır. Kanuni Esasî ilan edildiği zaman toplar atılır. Kahvedeki beyaz sarıklı, her şeyleri eski olan Hacıbabalar, seraskerlik binasından gelen top seslerini duyunca alaylı alaylı gülümserler: "Millet vekilleri! Bir Kanun-i Esasî! Eski Halifeler hiçbir zaman halkın temsilcilerine gerek duymamışardı," diye söylenirler
Loti, Türkler'in geçmişi, hareketsizliği ve aylaklığı sevdiklerini söyler. İstanbul'da bir konferans toplanmıştır. Ruslar, İngilizler ve Fransızlar, Osmanlı İmparatorluğundaki Hıristiyanlar himaye etmek bahanesiyle imparatorluğu parçalamak niyetindedirler. Bu konferans, sonuç almadan dağılmış, arkasından Rusya, hem Batı'da hem Doğuda Osmanlı İmparatorluğuna savaş ilan etmiştir.
Bir aşk romanı olarak bilinen Aziyade’nin metninde şurada burada siyasal olaylara da yer verilmiştir ve Loti, daha sonra yazdığı Turqııic Agoııisante Can Çekişen Türkiye (1913) adlı kitabında kullandığı "zavallı Türkiye" ifadesini ilk kez Aziyade’de kullanmıştır. Onun anlattığı Doğu kavramı, eskiyi bir kült haline getirmek, İstanbul'da gördüğü mezarlıkları, camileri, selvileri, yüzyıllık çınarların altında oturan ihtiyarları, dervişleri Batının kötülüklerine karşı bir panzehir olarak kullanır. Romanda her fırsatta Pera'nın ne kadar kötü olduğunu, Batılılar'ı taklit eden Levantenler'in ve Türkler'in ne aşağılık insanlar olduğunu yazmıştır. Ama Aziyade’de Doğunun başka bir boyutu da karşımıza çıkar.
Aziyade’de, romantik İstanbul betimlemelerinin yanında, yaşanan günlük hayata ait pek çok gözlem vardır. Bunlar, yan yana dizilmiş canlı tablolardır: gece bekçilerinin sopalarını tak tak vurarak gezmeleri; karagöz oyununa çocukların götürülmesi; bazı açık konulara karşın hiçbir sansürün bulunmaması; nasıl tanıştığını söylemediği İzzettin Ali'yle yaşadığı gece serüvenleri Loti bunlara soluk sefahat (pale debauche) adını vermiştir. Sabahın saat üçünde çengi kıyafetine bürünmüş oğlanların müstehcen danslar yapmaları.
Bu danslar Loti'ye Sodome'u hatırlatmıştır ve kendisi oradan tiksinerek uzaklaşmıştır. Ayrıca, Türk kıyafetine girerek sık sık kahvelere gitmiş, orada insanların (tabii erkeklerin) sınıf farkı gözetmeksizin hep birlikte oturduklarını yazmıştır. Romanın sonuna doğru, İzzettin Ali in evindeki bir afyon alemini hayranlıkla betimlemiştir. Loti, metinde dönüp dolaşıp mezarlıklara gelir: Dünyanın hiçbir yerinde Türkiye'de gördüğü kadar mezarlık görmediğini yazar 4-5 yaşlarında küçük bir Rum kızının surların altındaki gömülme törenini ince bir duyarlılıkla betimler. Bu olayı Aziyade ile birlikte seyretmiştir.
Aşk hikâyesine gelince, bunun önemi gerçekten yaşanıp yaşanmadığından çok, çizilen Türk kadını imgesinin ne olduğunda yatar. Loti, Eyüp'te bir ev tutmuş, onu kumarda kazandığı para ve Samuel'in yardımıyla döşemiş, Aziyade'sinin istanbul'a gelmesini beklemektedir. O artık Eyüp'te, Kuruçeşme Sokağı'nda oturan Arif Efendi'dir. Aziyade, Abidin Efendinin haremiyle İstanbul'a gelir; Loti'nin her zaman ihtiyar maymun diye tanımladığı Kadıcanın ve Ahmet'in yardımlarıyla Aziyade'sine kavuşur.
Aziyade sık sık Loti'nin evine gelmekte ve Loti'nin tanımlamasına göre Türkiye'nin kayıtlarında olmayan, sınır aşan (transgressioıı) bir aşk yaşanmaktadır: tesettürlü Doğulu bir Müslüman kadınla, Loti din konusunda şüpheci olduğunu iddia etse de, Batılı bir Hıristiyan erkeğin aşkı. Aziyade de Loti gibi tebdili kıyafet eder ve Eyüp'e gelirken yaşlı bir kadının koyu renk feracesini giyer. Abidin Efendi'nin haremi bir entrika yuvasıdır; en yaşlısı otuz yaşında olan dört eşinin hepsinin kaçamakları vardır ve bu dört kadın birbirlerinin serüvenlerine göz yumarlar. Abidin Efendi de çok seyahat eder. Böylece, kayıtlarda adı geçmeyen aşk hikâyesini biraz inandırıcı kılan nedenler bulmuştur.
"İkimiz Eyüp'te" bölümünde, yaşanan aşk erotik ayrıntılardan çok günlük hayatta rast gele olup bitenlerin anlatılmasıdır. Burada metin, Ermeni papazdan iki ayda öğrenilen Türkçe kelimeler ve cümlelerle süslenmiştir. Eyüp'te ilk karşılaştıkları zaman Aziyade, "Severim seni Loti'm," der. "Sen tchok cheytan Loti!"Anlamadım seni!", "Benim djan senin!", "Senin laf yermek isterim!", "Katch tane parmak bourada var!" gibi ifadeler Aziyade, Ahmet ve Loti'nin dilsel sınırlarını gösterir. Aziyade dümbelek çalar, "Cheytanlar, djinler Kaplanlar, duchmanlar Arslanlar. . ." şarkısını söyler.
Loti, Aziyade'ye kendisiyle tanışmadan önceki yaşamını sorar; o da, "Seni ilk gördüğüm zaman Abidin'in konağına geleli ancak on ay olmuştu. O zaman canım sıkılmazdı. Dairemde sedirime oturup sigara ya da haşiş içerdim, halayık Emine ile iskambil oynardım. Kadica'nın çok güzel anlattığı zenci ülkesinin tuhaf hikâyelerini dinlerdim . . . Öbür kadınlarla başka haremleri ziyaret ederdik," der . Aziyade, Türkiye'de yetişen bütün kadınlar gibi tembeldir ; ancak adını imzalayacak kadar yazma bilir; nakış işler, ellerine kına yakar; Loti'nin kalemleriyle duvarlara adını yazıp onları körletir.
Aziyade, Ahmet ve Samuel çocuk gibidirler; bir sürü boş inançları vardır; uy tutulması, baykuşların ötmesi, köpek ulumaları hep fena alâmetlerdir. Bir gece ay tutulur; aya tüfekler atılır; çünkü Türkler ayın bir canavarın hücumuna uğradığına inanırlar. Loti, Aziyade ve Ahmet'e bir ayna, bir portakal ve bir lamba ile bunun nedenini anlatmaya çalışır, fakat onları inandıramaz ve portakalı yer. Onlara aptal bilimi anlatmanın manası yoktur; bırakın dünyanın dönmediğine inansınlar.
Genç Aziyade'yi bir saflık meleği gibi gören Loti, bütün Türk kadınları için aynı şeyleri düşünmez. Türk kadınları, özellikle yüksek tabaka kadınları, kocalarını aldatırlar; hep aylak, sıkıntıdan patlayan, haremin fiziksel boğuculuğu içine kapatılmış olan bu kadınlar, kendilerini ilk karşılarına çıkan erkeğe vermeye hazırdırlar; bunlar hoşlarına giden uşaklar ve kayıkçılar, hatta Avrupalılar bile olabilir. Loti, Türkçe bildiği için (!)
Eyüp'teki evini bu tip aylak kadınlar için bir randevu yeri yapabileceğini söyler. Nitekim, bir araba gezintisinde gözüne kestirdiği güzel Seniha Hanım'la bu evde buluşurlar ama bu onu tatmin etmez; Aziyade'ye olan askı başkadır.
Loti, bazen hülya kurar ve Aziyade ile Türkiye'de deniz kıyılarında sorumsuz bir hayat yaşamayı özler. Aziyade, Seniha Hanım hikâyesini duymuş ve çok üzülmüştür, ama, "Zararı yok, biz birbirimizi her zaman seveceğiz; sen evlensen de ben seninle beraber olurum; metresin olmam, kız kardeşin olurum," der. Aziyade, bu işin sonunun iyi olmayacağını bilir. 19 Mart 1877'de Deerhound’in Southampton'a dönmesi emri gelmiştir. Aziyade, Samuel ve Ahmet'le yaşanan acıklı ayrılış sahnelerinden sonra Loti, memleketine döner. Fakat Yeni Cami önünde bir arzuhalciye gidilerek zarflar hazırlatılmış ve mektuplaşma olanağı sağlanmıştır. Loti, Ahmet'ten bir mektup alır. Mektup'ta Abidin Efendinin Aziyade'nin sırrını öğrendiği, onu konağın güneş görmeyen bir odasına kapattığı ve Aziyade'nin ölmekte olduğu yazılıdır.
Loti, Türkive'deyken Türk ordusuna girmeyi düşünmüş ve bazı makamlara başvurmuştu. Güzel bir ilkbahar sabahı İstanbul'a döner; Aziyade'den epey zamandır haber almadığı için Ahmet'in ablası Erik-naz'ın evine koşar. Ahmet askere alınmış, Batum'a yollanmış, sonra kendisinden hiç haber çıkmamış¬tır. Loti, Fatih'e gider, Kadica'yı bulur ve Aziyade'yi sorar. Aldığı yanıt "Eûlû! Eûlû!"dur. Loti, başından vurulmuşa döner. Sokaktan geçen adamlar heyecanla konuşmakta ve dağıtılan bildirilerde ilk Kars savaşının haberlerini okumaktadırlar. Savaşın başladığı bu kötü günlerde İslam'ın yazgısının sonu gelmiş gibidir
Loti, derhal cepheye yollanmasını ister; o artık Loti değildir; belinde yatağanıyla yüzbaşı Arif Ussam olmuştur. Ceridei Havadiste onun son Kars savaşında öldüğü ve İslam'ın kahraman savunucuları ile Karacemir (Karadjemir) ovasında Kızıltepe'nin eteklerinde gömüldüğü yazılmıştır. Bu son, zaten başlangıçta da yazılıdır.
Burada yapılan özetleme, elbette çok kişisel bir okuyuşun ürünüdür. Romandaki Orvantalist söylem ve kadın imgeleri benim başta gelen ilgi konularımdı. Bu romana başka açılardan da bakılabilir. Örneğin, Loti'nin bir İngiliz kimliği ve sesi yaratabilmesi ne dereceye kadar doğrudur? Brightburynın çayırlarını, ağaçlarını ve kuşlarını inandırıcı bir şiirsellikle betimlemiştir ama mektuplarında gittiği, yüzyıl sonuna özgü karamsar felsefe, romanın metalinde Alfred de Musset ve Victor Hugo'nun Orientales’inden alınmış mısralar, bu İngiliz kimliğiyle bağdaşabilir mi?
Burada, Fantöme d'OricntDoğıı Hayaleti’ne geçmeden önce, Roland Barthes'ın Aziyade üzerine yazdığı bir incelemeyi kısaca ele almak istiyorum. "Barthes, bu romanı göstergebilim açısından inceliyor.
Uydurma bir ad olan Aziyade'yi adalar, yıldızlar, halklar, Asya, Gürcistan, Yunanistan ve bütün bir edebiyata (Hugo) göndermeler yapan havayı fişeklerin patlamasına benzetiyor. Burada, Roland Barthes bize çok karışık bir coğrafya sunuyor. Loti'nin kimlik ve kıyafet değiştirmeleri üzerinde durarak bu modası geçmiş, sıradan, sakarinli aşkı anlatan romanın edebiyatta hiç eşi olmadığını söylüyor. Romanda edilgenle etken, ifade edilenle eden ve özne ile anlatma arasında bütün farkların kaldırılmış olduğunu ve karamsar bir felsefesi olmasa, Aziyade’nin modern bir roman olabileceğini söylüyor.
Barthes, Loti'nin bu romanıyla 1970'li yılların hippie akımı arasında benzerlikler buluyor; hippiler Batı¬dan nasıl kaçtılarsa, Loti de bir tür kaçışa sığınıvor ve Doğu'yu bir alternatif olarak görüyor; Ama bu alternatif, Azivade'nin kişiliğinde değil, ancak soluk sefahat'te (pâle depauche) ortaya çıkıyor. Osmanlı İmparatorluğu batmak üzere; modernizm gelip kapısına dayanmış; Loti, bu modernizmi yadsıyarak selameti eskide buluyor. Barthes'a göre arzu, bir Ortaçağ özlemidir; Loti, anlamı daha eski bir Türkiye'ye başvurmakla buluyor. Bu amaçsız, teleolojisi olmayan sürüklenme nedeniyle roman, tıpkı Selanik'teki sevda kayığı gibi akıntıya kapılmış gidiyor.
İmparatorluk kuşkusuz bir hayat memat kavgası veriyordu, ama Avrupa'nın büyük devletleri de, içeriden yenilenmesi gereken bir toplumu parçalamak için ellerinden geleni yapıyorlardı. Loti'nin İstanbul'da kaldığı 1876-1877 yıllarından on yıl önce, Namık Kemal ve onunla aynı amaçları güden Türk aydınları, Yeni Osmanlılar Cemiyetini kurmuşlardı; onlar selameti değişimde, anayasada, özgürlükte, eşitlikte, ilerleme ve gelişmede görüyorlardı. Bu fikirlerini savunurken büyük özveride bulunmuşlar, bu yüzden hapislere girmişler ve sürgüne gitmişlerdi.
Türk aydınlarının, Aydınlanma felsefesinden esinlenmeleri, onların hem politik faaliyet ve düşüncelerinde hem de edebiyat yapıtlarında ifadesini bulmuştur. XIX. yy'ın ortalarında başlayan bu akım, Şinasi'nin ve Namık Kemalin yeni bir tarih ve dil bilinci getirmeleriyle roman, öykü ve oyun türlerinde pek çok eserin yazılmasında en büyük etkiyi yaratmıştır.
Herhalde, Loti bu romanında ana-yasaya ve aydınlanma felsefesine karsı olan fikirlerini rasgele yazmamıştır. İstanbul'a gelmeden önce bütün dünyayı iki kez dolaşmış bir deniz subayının yarattığı, kendine özgü kaderci ve gizemli orivantalizmin ilk romanında belirmesi rastlantı olabilir mi?
Doğu Hayaleti I Fantöme d'Orient Doğu Hayaleti, Aziyade'nin devamıdır. (Gerçek Loti 1887'de birkaç gün için İstanbul'a gelmişti.) Doğu Hayaleti şöyle başlar: Loti bu ilk romanına yıllardır bakmamıştır, "Ah zavallı kitap, ne kadar acemice yazılmış . . . içinde ne çocukça şeyler var. . . olaylar değiştirilmiş . . . Azrail bölümü tümüyle hayal. Asıl son hâlâ gizli kalıyor; ikimizin öyküsü kayboldu fakat daha bitmedi," der. İstanbul'a varır varmaz Türk toprağının kokusu onu yeniden büyülemiştir. Loti, İstanbul'da bu Doğulu fakir insanların gürültülü, renkli, binlerce küçük pazarlıkla geçen hayatlarını tümüyle paylaştığını söyler. Loti, artık Kars'ta kahramanca ölen yüzbaşı Arif Asım değildir.
Loti, İngiltere'ye döndükten sonra bir sure Aziyade'den ve Ahmet'ten mektuplar almıştır; sonra bu mektuplar kesilmişti. Çok kötü bir şeyler olabileceği Loti'nin içine doğmuştur. Elinde Ahmet'ten aldığı bir Ermeni kadının, Anaktar Şiraz'ın adresi vardır. Meğerse Ahmet de aslında ve asıl adı Mihran olan Ermeni biriymiş ve on beş yaşında Müslüman olmuş. Loti, Ermeni kadının yardımıyla Ahmet'in ablası Eriknaz'ı bulur. Gene büyük bir güçlükle Kadica (zavallı sadık maymun) bulunur. Kadıca, Aziyade'nin mezarını bilen tek insandır. Bir araba kiralanır ve mezarlığa gidilir. Kadica, mezarı bulur: "Bourda! Bourda!" Mezar taşında Aziyade'nin asıl adının daha güzel bir ad olan Hatice (bunu Loti, Hakidje diye yazmıştır) olduğu, onun Kafkasyalı Abdullah Efendinin kızı olup 1297 (1881) yılının 10 Zilkade ayının (Aralık) 19'unda vefat ettiği yazılıdır. Burada güzel bir kitabe vardır. (1912'de bu mezar taşının bir eşi Loti'nin Rochefort'daki evine yollanmış ve "cami"sine yerleştirilmiştir.)
Ahmet, savaşta öldükten sonra Şişli'deki Ermeni mezarlığına gömülmüştür. (Burada cesedinin Batum'dan yollandığına ait bir bilgi yoktur.) Ermeni mezarlığı kupkuru, ağaçsız bir yerdir.
Loti, Ahmet'in mezarı üzerine yerleştirilecek bir mermer levha alır ve ona karşı son görevini yerine getirir.Loti, Aziyade Hatice'nin mezarını Kadıca ile ziyaret ettiği zaman buraya tekrar gelmeye karar vermiştir. Türk kıyafetine girip mezarlığa gider; mezanın üstüne kapanır ve ona son öpücüğünü verir. Onun çocuksu sesini, ufak tefek saflıklarını hatırlar ve acı göz yaşları döker. Gencecik ölen ve bir aşk rüyasından başka hiç bir şeyi olmayan Azivade Hatice'ye verdiği bu buseyi, kendisinden başka hiç kimsenin veremeyeceğini düşünür ve atına binerek mezarlıktan uzaklaşır.
Aziyade ve Doğu Hayaleti romanlarının basılmaarının üstünden bir yüzyıldan fazla zaman geçmiştir. Bu roman çıktığı zaman Türk edebiyatının ilk romanları da çıkmaya başlamıştı. Burada, Loti'nin romanlarındaki söylemlerle Türk romanlarının söylemleri arasında karşılaştırmalar yapılabilir. Örneğin, Namık Kemal'in intibah romanındaki Dilâşub (roman kahramanı Ali Beyin annesinin, Ali Beyi Mahpevker'den kurtarmak için aldığı cariye) ile Aziyade arasında bazı benzerlikler bulunabilir. Bu ayrıca ele alınacak bir konu olduğu için burada yalnızca bir düşünce olarak ileri sürüyorum. Ancak, Loti'nin Türk kadınlarını ilk kez ele alan bir yazar addedilmesi de doğru değildir. Ondan 161) yıl önce, Lady Montague de kendine özgü bir üslup ve Oryantalizm anlayışıyla Türk kadınlarını anlatmıştı.
Mutsuz Kadınlar I Les Desenchanteesn
Piere Loti'nin 1906 yılında (16 Mart - 1 Haziran) Re vııe des Deux Monıdes'da tefrika edilen ve arkasından kitap olarak çıkan romanı Les Desenchantees’nin alt başlığı, Çağdaş Türk Haremlerinin Romanı’dır. Loti, önsözünde bu romanın tümüyle bir hayal ürünü olduğunu, içindeki şahısların gerçek olmadığını, fakat Türk haremlerindeki kadınların yüksek kültür (burada Batı kültürünü kastediyor) sahibi olmalarının mutsuzluk yarattığını ve bu olayı bir yabancının gözleriyle Türk arkadaşlarından daha iyi görebildiğini, ama onların da bu durumu düzeltmek istediklerini, ışığa ve rahmete gark olmuş Peygamber'in kurallarının zamanın geçmesiyle bir ıstırap kaynağına dönüşmesinin istenmeyeceğini söylüyor.
Bu roman, Loti'nin son romanıdır; yazarın burada feminist bir tez güttüğü söylenmiş ve yazılmıştır. Bu iddiaları incelemeden önce romanın yazılma¬sının arkasında yatan bir hikâyenin anlatılması gerekir: Pierre Loti, 1903 yılında önemli bir görev almış, Fransız sefaretinin Vantoıır adlı gemisinin kumandanı olarak İstanbul'a gelmişti; bu görev 1905 yılına kadar sürdü (9 Ekim 1903-24 Mart 1905).
Asıl adı MarieAmelie Hebrard olan ve MarcHelys takma adı ile yazan feminist bir Fransız gazeteci kadın, büyükbabaları Osmanlı tebasına geçen Fransız Chateauneuf'ün torunları Zennur ve Nuriye Nuri ile gizli bir plan hazırladı. Amaç, ünlü yazar Loti'ye haremdeki kadınların mutsuz yaşamları üzerine bir kitap yazdırmaktı. Bu amaçla Lotüye bir Türk kadın adıyla (Nour el Nisa) imzalanmış bir mektup yollayarak Türk kadınlarının mutsuzluğundan söz edip "Aziyade'yi unuttunuz mu?" diye sordu. İşte bu mektup, artık ellisini geçmiş Loti'nin yeni bir serüvene atılarak son romanı olan Les Desenchantees’’yi yazmasının nedenidir.
Bu romanda da Aziyade ve Doğu Hayaleti’nde olduğu gibi, gerçekten yaşanan ve romanda yazılan olaylar içice girmiş bir doku yaratır. Romanın başlıca erkek kahramanı Andre Lhery, Fransa'nın Basque bölgesinde bulunan Hendaye'deki evinde kendisine gelen yüzlerce mektup arasında yukarıda sözü geçen mektubu bulur ve ona ilgi duyar. Kendisine İstanbul'da Fransız Sefaretinde bir iş teklif edilmiştir; bunu hemen kabul eder ve İstanbul'a yerleşir.
Romandaki üç kadın, Cenan (Djenane), Melek ve Zeyneb, Lhery'ye bir mektup yollayarak onunla görüşmek istediklerini söylerler. Roman bu mektup¬la, Cenanın on üç yaşından beri tuttuğu günlükten ve Lhery'nin bu üç kadınla İstanbul'un muhtelif semtlerine yaptığı gizli buluşmaların, aralarında geçen konuşmaların anlatılmasından, birbilerine yolladıkları mektuplardan oluşmuştur.
Bu üç kadın, buluşmalara siyah çarşaflar giyerek kalın peçeler takarak geldikleri için Loti onlara üç siyah hayalet der. Bu peçelerin Loti'de yarattığı merak, peçelerin açılıp kapanması, romanın simgesel temalarından biridir.Romanın başlangıcında yirmi iki yaşındaki Cenan, Kasımpaşa'daki konakta yatak odasında uykudan uyanmak üzeredir.
Ertesi gün düğününün yapılacağı gündür; gelinliği bir koltuğun üzerine atılmıştır. Loti, yatak odasının o zamanın yozlaşmış Art Nouveauı zevkiyle döşendiğini (bu, oryantal zevke karşıdır) yazar. Loti'nin bundan evvelki kitaplarında da olduğu gibi, bu modernlik düşmanlığı sık sık karşımıza çıkacaktır. Cenan'in babası rahmetli Tevfik (Tevvfik) Paşa, Müşir rütbesiyle Sultan 11. Abdülhamit'in yaveri idi. Kafkasya'dan göç eden bir Çerkez ailesinden olan Tevfik Paşa'nın ailesi, savaşlardan sonra Konya civarında Karacıamir (Karadjiamir) köyü yakınlarında bir araziye yerleşmişlerdi.
Cenan, çocukluğunda kırlarda atlara binerek bir barbar gibi yetişmiş, takat annesi Seniha Hanım öldükten sonra babasıyla İstanbul'a gelmiş ve bu on bir yıllık sürede inanılmaz bir kültür bombardımanına tutulmuştur. Cenana Fransız mürebbiyeler, müzik hocaları tutulmuştur. Cenan ve kuzinleri Zennur ile Melek, yalnız Fransızca değil, başka Batı dilleri de bilirler. Yalnız Kontes de Noailles'in melankoli dolu kitaplarını değil, Gyp'i de okuyup Fransız argosunu öğrenmişlerdir. Bu okuma listesinde geçen adlar Baudelaire, Verlaine, Kant, Nietzsche, Schopenhauer ve orijinalinde okunan Dante, Byron ve Shakespeare'ı kapsar; ayrıca Darvvin'i de bilirler. Loti, onları biraz fazla yüklenmiş beyinler diye tanımlar.
Grieg, Lizst, Chopin, Saint-Saens, Giuck, Cesar, Franck, Vincentd'lndy ... bu adlar bir müzik ansiklopedisinden rastgele alınmış müzisyen adları değil, Cenan ve kuzinlerinin piyanoda çaldıkları bestecilerdir. Cenan'ın kendi besteleri bile vardır. Bu genç hanımlar, felsefe hocası Alime Hanım'dan Arapça ve Farsça dersleri de almaktadırlar. Romandaki bu abartmalar elbette insanı düşündürüyor. Ama biz okumayı sürdürelim.
Cenan'ı büyük annesi ve amcaları, çok yakışıklı, sarı bıyıklı Hamdi Bey'e veriyorlar. Cenan günlüğünde bu evlenmeyi bir felaket olarak tanımlıyor. Bu adamla bir kez bile konuşmamıştır. Düğününe giderken bindiği arabayı bir tabut gibi görüyor. "Kurtarın beni; elimden gençliğimi, mutluluğumu ve hayatımı alıyorlar!" diyor (s. 54). Burada, Lotinin XX. yy'ın başlarında zengin bir Türk ailesinin düğün törenini çok iyi anlattığını, özellikle kadınlara ait ayrıntıları çok iyi betimlediğini söylemek gerekiyor.
Romanda 1320 (1904'ün Hicri tarihi) kadınlarından söz ediliyor; yani onlar hâlâ bu tarihi kullanırken, genç kuşaklar onları modası geçmiş insanlar olarak görüyorlar. Genç kadınlar dışarıda çarşaflar ve feracelerle örtünüyorlar ama bu örtülerin altında en son moda Avrupa giysilerini taşıyorlardı; bu genç kadınların çıplak omuzları ve göğüsleri en güzel mücevherler, pırlantalar ve kıymetli taşlarla pırıl pırıl parlıyordu. (Bu çağda da tesettürlü ülkelerin zengin sınıfları aynı değil mi? Onların da, çarşafın altında Chanel markalı giysiler giydikleri söylenmiyor mu?) Loti, kadınlarla erkeklerin ayrı olarak kutladıkları bu töreni anlatırken mizaha bile başvurmuş, bu düğünlerin herkese açık olduğunu, mahallenin komşu kadınlarının serbestçe gelini görmeye gelebileceğini, hatta gezi kıyafeti ve botlarıyla Himalayalar'ın tepesine çıkmış, saçma sorular soran İngiliz ve Amerikalı gazeteci kadınların bile bu konukseverlikten yararlandıklarını eklemiştir.
Cenan, bu zoraki evlenmeden sonra yaşadığı eski İstanbul semtindeki konakta, entellektüel uğraşlarına ve müzik faaliyetlerine son vermiştir ve canı sıkılmaktadır; buna rağmen, Hamdi Bey e biraz alışmak üzeredir. Ama bir gün Hamdi Beyi akrabalarından Dürdane'nm kollarında bulur. Cenan çocuksuzdur; Hamdi Bey, Dürdane'yi de alır; bunun üzerine Cenan, ailesinin yardımıyla Sultanın annesinin huzuruna çıkarak ondan özel bir boşanma izni alır ve baba evine döner. Zeynep'in çok kötü olan yaşlı kocası ölmüştür. Melek ise istenmediği bir evlenmeye zorlanacaktır.
Bu üç genç kadın, Andre Lherv've mektuplar yollayarak ona, "Sizden bugünün Türk kadınını savunan bir kitap yazmanızı istiyoruz; böylece bizim gibi hayatı tarumar olmuş yüzlerce kız kardeşimize yararlı olabiliriz," (s.83) derler. Andre ile karşılaştıkları zaman bu kitabın adının ne olacağı tartışılır. "Kitabın adı belki Desenshantees (hayal kırıklığına uğramış kadınlar) değil de Annihilees (yok edilmiş), Sequestrees (kapatılmış) ya da Etoııffees (boğulmuş) olabilir," derler
Andre" Lhery (Loti), bu üç siyah hayalet kadınla Tarabya'da, Beykoz tepelerinde, Göksu'da ve eski İstanbul'da iki eski evde buluşur. Lhery, Aziyade’de olduğu gibi artık fes giymekte, eline tespihini almakta ve kendisine bir Osmanlı Efendisi görünüşü vermeye gayret etmektedir. Bazen, Vautour subaylarından romandaki adı lean Renaud olan Mames-jean da buluşmalara gider. Melek ve Zeynep bu eski evlerin birindeki buluşmaya çarşaflarının altına giydikleri büyükannelerinin antika giysileriyle gelirler. Andre Lehry'ye kahve yaparlar ve peçelerini çıkarıp Kafkas dansları oynarlar. Bu buluşmalarda arada bir tehlikeli durumlar da olur fakat sonunda talihleri iyi gider ve hiç yakalanmazlar.
Andre Lhery nin (Loti'nin) çok kültürlü üç siyah hayalet dediği bu kadınlar gerçekten ne istiyorlardı? (Freud'un meşhur sorusu!) Onların bütün istedikleri, yalnız serbestçe sevmek, seçebilmek ve Andre Lhery gibi aydın bir erkekle konuşabilmekti. Türk kadını, güzelliği için satın alınmış bir esir olmamalıydı
Bir gün Lhery, Kasımpaşa'daki konağa gizlice getiriliyor; hem de Cenan'ın dairesine. Burada, Anadolu yakasındaki bir kız lisesinde öğretmen olan
Ubeyde Hanım ve iki Fransız mürebbiye de bulunuyor. O çağda sorumlu bir öğretmenin böyle bir planı onaylaması biraz tuhaf görünüyor; Ubeyde Hanım öğrencileri için, "Çok akıllı kızlar, çok çabuk öğreniyorlar, yarının kadınlarına mutsuzluk mikropları aşıladığım için esef ediyorum," diyor (s. 190). Yaşadıkları hayal kırıklıkları, hayat dolu bu üç genç kadının yaşamlarına son verdirecektir.
En gençleri Melek evlenmeye zorlandığı için henüz yirmi yaşını bitirmişken beyin hummasından ölür. Bu kötü havadis Lherv'ye Kasımpaşa'daki evin penceresine asılan mavi kurdela ile verilir. Her zaman haberleri ve mektupları taşıyan sadık bir haremağası vardır. Zeynep hep öksürmektedir ve kendine hiç bakmaz. Cenan da Hamdi Bey ile tekrar evlenmeye zorlanır. Lhery'nin İstanbul'dan ayrılma günü geldiği zaman Cenan Zeynep'le bir araba kiralar ve geminin önünden geçerken peçesini açarak vaşlı gözlerini gösterir. Burada, Cenanın babası olacak kadar yaşlı olmasını bilmesine karşın, Lhery'de bir aşk düşüncesi yer alır. Zaten Lhery Cenan'ı her zaman Aziyade Hatice'nin ruhunun bir devamı olarak görmüştür. Yalnız burada Aziyade Hatice, Necibe olarak karşımıza çıkar. Üç siyah hayaletle onun da mezarı ziyaret edilmişti. Cenan, Lherv'e veda ettikten sonra evine döner ve çok yumuşak bir Arap zehiri içerek canına kıyar ama ölürken ona bir mektup yazar ve ölümünün Müslüman kardeşlerine yararlı olmasını diler: "Ah Andre. Size her şeyi itiraf ettim; onlardan bahsediniz, onlar için bir şevler yapın, onları savunun . . . Andre, sizi seviyorum, beni kucaklayın . . ."
Lhery: "Ah, Cenan, Feride, Azade, Allah sana rahmet versin . . ."
Elbette roman yalnız hu mutsuz hikâyelerden ibaret değildir. Loti, bu romanda çok güzel İstanbul betimlemeleri yapıyor. Bu betimlemeler belki Aziyade Doğu Hayaleti’nden sonra biraz klişeleşmiş görünse de, Loti İstanbul'un ışığını, kendine has atmosferini çok iyi veriyor. İşte gene, dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan o eşsiz sessizlik... mezarlıklar, siyah kargalar, kocaman selviler, üç yüz yıllık çınar ağaçları... bu ağaçların altında oturup nargilelerini fokurdatan beyaz sarıklı ve sakallı ihtiyarlar. Güneş batarken Üsküdar sanki yanıyormuş gibi bir hayal yaratıyor. Loti, eskilikte bir altın çağ buluyor. Buna karşın, İstanbul'un batılılaştığını ve çirkinleştiğini de esefle görüyor. Pera'daki Laventenler, külüstür batılı giysileri, kabareleri ve alkollerile şehri batırmaktadırlar; ne yazık ki bazı paşazade Türkler de buna katılıyorlar. Fabrika dumanları ve yüksek binalar ayrı bir felaket. . . Batının kötü nefesi bu şehrin üstünden geçmiş; zaten Cenan'ı da öldüren Batı'dır.
Roman burada bitiyor, fakat gerçek hikâye sürmektedir. Nuri Beyin kızları Nuriye ve Zennur 1906'da "harem"i terkedip Fransa'ya gidiyorlar ve Figaro gazetesine bir şeyler anlatıyorlar. Marc Helys ise Loti öldükten sonra, 1924te bir kitap yazarak bütün hikâyeyi anlatıyor.
Burada, ısrarla üzerinde durulması gereken nokta Les Desenhanchees romanının ne dereceye kadar feminizmden yana olduğunu incelemektir. Elbette doksan yıl önce yazılmış bir roman bugünün feminizm kavramları ile bağdaşamaz, fakat bu romanı tarih içine yerleştirmek ve 1900'lü yılların basların¬dan Türkiye'de neler olup bittiğini gözden geçirmek yararlıdır.
İrene L. Szyliovvicz, Pierre Loti ve Doğulu Kadınlar (1986) kitabında Loti'nin bütün Doğulu kadınları (Türk, Japon, Pasifik Adalı, Cezayirli, vb.) aynı şekilde gördüğünü ve bu kadınları kişi olmaktan çok tip olarak temsil ettiğini söylüyor. Bu kadınlar genellikle düşünceleri olmayan yaratıklardır ve bütün arzuları yakışıklı (!) Batılı adama hizmet etmektir.
Loti, onları yerli erkeklerin elinden almıştır. Aynı zamanda Loti bu kadınları kedilere, maymunlara da benzetmektedir. Aziyade de bunlardan biridir. Szyliovvicz, yalnız Les Desenchanthees Loti'nin feminizmden yana bir kitap yazdığını söyler. Bu da ataerkil bir toplumda kadınların haremlere kapatılmalarının ve zorla evlendirilmelerinin mutsuzluk yarattığı ve ölümle sonuçlanması nedeniyledir. Loti'nin Fransa'da geçen romanlarında kadın kahramanlar örneğin İrlanda Balıkçısı’ndaki Gaud kendilerine has düşünceleri ve ahlak ilkeleri olan kadınlardır.
Loti üzerine en kapsamlı araştırmayı yapan Alain Quella-Villeger'nin de Pierre Loti l'lncompris Anlaşılmamış Pierre Loti adlı kitabında, Loti'nin Atatürk'ten önce kadın özgürlüğünü savunduğunu söylemesi, inanılmaz bir basitleştirme ve abartmadır. Türkiye'nin politik, toplumsal tarihini ve edebiyatını bilmeyenler böyle toptan hükümler vereceklerdir. Loti, Les Desenchanthees ölümle sonuçlanan bir mutsuzluğu ele almaktadır. Elbette tesettür ve eve kapatılmalar, kadınların kendi alemlerinin dışına çıkamamaları şehirlerde yaşayan Türk kadınlarının ilerlemesine mani olmuştur. Ama Türkiye'de kadınların büyük çoğunluğu, kırsal bölgelerde yaşayan, tarlalarda çalışan ve okuma yazma bilmeyen kadınlardı.
Türkiye'deki değişmeleri ve Türk edebiyatını bilmeyen Loti, kendi çağdaşı birçok Türk yazarının aşağı yukarı aynı konularla uğraştığını bilemezdi. Loti'nin, Vautour 'kumandanı olarak Türkiye'de kaldığı sıralarda, (1903-1905) Türk yazarları roman tü¬ründe epeyce eser vermişlerdi. Halit Ziyanın Aşkı Memnu’su (1900) Loti'nin Les Desenchantees’si ile karşılaştırabilir. İkisi de batılılaşmış konaklarda yaşayan insanları konu alıyor. Kötü evlenmeler, Fransız mürebbiyeler, piyano çalan genç kızlar. .. hatta Göksu alemleri. Aradaki fark şudur ki Halit Ziyanın Bihter'i, Madame Bovary ve Arma Karenina gibi toplumun kabul etmediği sonu gelmeyen bir aşktan sonra canına kıymıştır.
Fakat kadınları yalnız kurban ve mağdur olarak göstermek onların temsil edilmesinde neyi ifade edebilir? XIX. yy'ı son 25-30 yılında Türkiye'de şehirlerde yaşayan kadınlar sorunlarının, özellikle eğitim eksikliklerinin bilincine varmışlar, gazetelere mektuplar yollamışlar ve dergilerde yazılar yazmışlardır.1'1 1870 yılında açılan Darül Muallimat, öğretmen yetiştiriyordu. Loti bile Les Desenchantees Anadolu yakasında bir lisede felsefe dersi veren bir hanım öğretmenden söz etmiştir.
Burada kısaca, Loti'nin, "zamanları"nda yaşayan üç Türk kadını anarak mağdurluğa karşı koymanın olanağı üzerinde duracağım. Bu üç kadın, Leyla Saz (1850-1936), Fatma Aliye (1862-1936) ve Halide Edib hanımlardır. Bunların her üçü de saraya çok yakın babaların kızlarıdır. Leyla Hanım'ın babası II. Mahmut'un hekimi İsmail Paşaydı. Loti'yle aynı yaşta olan Leyla Hanım, altı padişah gördü ve cumhuriyet döneminde de yaşadı. Osmanlı İmparatorluğu'nun Bağdat, Girit gibi değişik köşelerinde babasıyla dolaşmış olması ona geniş bir görüş kazandırdı. Fransızca öğrenmesine yardım etti. Leyla Hanım, bir müzisyendi; bize birçok şiir, marş, şarkı ve 1920'de yazdığı saray anılarını bırakmıştır.
Fatma Aliye Hanıma gelince, o da Leyla Saz gibi yönetici sınıftan gelen bir babanın, tarihçi, hukukçu, edebiyatçı devlet adamı Ahmet Cevdet Paşanın kızıdır. Çok küçük yaşta okuma yazma öğrenmiş ve kendi kendine Fransızca çalışmıştır. Babasının vali olarak yollandığı Halep, Yanya ve Suriye'deki yaşamı onun küçük yaşlarda ilginç deneyimlerden geçmesini sağlamıştır.
Kızının yeteneklerini gören Cevdet Paşa, ona her konuda öğretmenler tutmuş, bilgilerini arttırmasına destek olmuştur. Fatma Aliye Hanım, Cevdet Paşanın 1895'teki ölümüne dek babasıyla bilgi ve düşünce alışverişini ve söyleşmelerini sürdürmüşlerdir
Fatma Aliye Hanım, yazar Ahmet Mithat Efendi ile de yakın bir dostluk kurmuş, onun kitaplarını hayranlıkla okumuş, onunla mektuplaşarak düşünce alışverişinde bulunmuştur. A. Mithat Efendi Bir Muharriri Osmaniye’nin Neş’eti adlı kitabını (1893-94) Fatma Aliye Hanım'ın yazarlığını ve entelektüel değerini anlatmak için yazmıştır. Fatma Aliye Hanım'ın yazıları, Tercümanı Hakikat gazetesinde çıkmıştır.
George Ohnet'den yaptığı çeviri Meram Volente. takma bir kadın adıyla 1890'da yayımlanmıştır. Bundan başka kendi romanları Mahazarat (1892), Refet (1897), Udi { 1897)de yayımlanmıştır. Bu romanlarda, kötü evliliklerden acı çeken kadınların verdikleri savaşım ve hayatlarını çalışarak kazanmak zorunda olmaları, böylece erkeklere muhtaç olmadan yaşamaları temaları ele alınmıştır.
Fatma Aliye Hanım, gazetelerde çıkan yazılarında her zaman kadınların eğitilmesini ve meslek sahibi olmalarını savunmuş, bir din bilgini olan Mahmut Esat Efendi ile girdiği polemikte İslamiyet'te çokeşlilik sorununu ele alarak bunun dini icaplardan gelmediğini yazmıştır. Bunlardan başka, Fatma Aliye Hanım iki felsefe kitabı da yazmıştır. Fatma Aliye Hanım, İstanbul'a gelen bazı yabancı aydın kadınlarla tanışmış, onlara Türkiye'yi ve İslamlığı anlatmıştır. Burada söylemek istediğim çok açık: Desenchantees’nin toplumsal durumlarıyla birçok benzerlikleri olan Fatma Aliye Hanım için başka bir yol seçme olanağı vardı; biz onun ne dereceye kadar mutlu olup olmadığını bilmesek bile, Batı kültürünü bilmesinin ona kimliğini kaybettirmediğini ve onu ölüme götürmediğini açıkça görüyoruz.
Zamanımıza çok daha yakın olan ve çok daha iyi tanınan Halide Edib de, saraya mensup birinin kızıydı ve Desenchantees hin akranıydı. Amerikan Kolejinde okuyan ve mükemmel İngilizce bilen Halide Edib, 18 roman, Türkiye'nin toplumsal durumu üzerine kitaplar yazmış ve bugün bizim için büyük değer taşıyan yaşamöyküsünü de iki ciltte toplamıştır: Mor Salkımlı Ev ve Türk 'ün Ateşle İmtihanı. 1908 Meşrutiyeti'nde tam bir politik bilince ulaşan Halide Edib, o zamana dek erkeklere özgü olan faaliyet alanlarında varlığını göstermiş, İzmir'in işgalinden sonra 6 Haziran 1919'da Sultanahmet'te yapılan protesto mitinginde binlerce insana hitap etmiştir. Yaşamöyküsünün ikinci cildi olan Türkün Ateşle İmtihanı. Kurtuluş Savaşi'nı, Ankara'yı ve Türk halkını anlatan en önemli ve etkileyici belgelerden biridir. Halide Edib, eşinin ve kendisinin politik anlaşmazlıklar nedeniyle dışarıda geçirdiği on beş yılda bile Amerika, İngiltere ve Hindistan'da konferanslar vermiş, Türkiye Cumhuriyetini ve reformlarını, özellikle kadınların özgürlüğü üzerine olanları savunmuştur.
Sonuç
Bu okuma yolculuğu, bizi ister istemez Türkiye'nin çağdaş kadın yazarlarına götürüyor. Bazı post modern, yapı bozucu eleştirmenler, edebiyatın temsil edici yönünü ne kadar küçümserlerse küçümsesinler, kadınların yazılarında kendilerini ve toplumlarını anlatmalarının ve bunu kendi sesleri ile vermelerinin tarihsel önemi yadsınamaz. İşte Nezihe Meriç, Adalet Ağaoğlu, Leyla Erbil, Sevgi Soysal, Ayla Kutlu, Füruzan, Tomris Uyar ve burada adlarını ayrı ayrı veremeyeceğim düzinelerce, hatta yüzlerce modern yazar, şair, sanatçı Türk kadını. Belki doksan yıl kısa bir süre değil ama Loti böyle bir geleceği havalinden geçirebilmiş midir? Buna karşın, bugün bile hâlâ ortalıkta görünen siyah hayaletler vardır; ama bunlar Cenan, Zeynep ve Melek kuşağının torunlarının çocukları olmaktan çok başka mutsuzlukların yarattığı hayaletlerdir.
Loti’nin güzel bir Fransızca ile yazılmış romanlarının bu çağda da okunabileceği kanısındayım. Belki bu romanların önemi yitirilmiş; egzotik bir hayal dünyasını anlattığı için değil, yitirilmiş bir doğayı betimlediği için. R. Barthes, Aziyade’nin İtalyanca çevirisine yazdığı önsözde Loti'nin havadan sözetmesinin abes olduğunu, bir hiçliği ifade ettiğini söylüyor. Ama İstanbul'un değişik mevsimlerini, güneşini, karını, yağmurunu, rüzgarını, bulutlarını çok iyi görebilen bir denizcinin bunları anlatması anlamlıdır. Loti Mutsuz Kadınlar romanında Beykoz tepelerinden Karadeniz'e kadar uzanan, kocaman ağaçlar, eğrelti otları ve başka bitkilerle kaplanmış cennet gibi yemyeşil bir vadiyi anlatmıştır. Bu satırları okumak bile belki yalnız günümüzdeki çevrecilerin ilgi alanları açısından yararlıdır.
Burada Aziyade ve Mutsuz Kadınlar’ın Türkçe çevirileri üzerine birkaç söz söylemek istiyorum. Elimde Nahit Sırrı Örik'in çevirdiği iki kitap var: Azilyade (Engin Yayıncılık, Birinci Baskı, İstanbul, 1995) ve .Mutsuz Kadınlar (İnkılâp ve Afa Yayınevleri, İstanbul, 1972). Bu iki kitabın çok iyi okunduğunu fakat iki çeviride de bazı ciddi eksiklerin bulunduğunu söylemeliyim. Aziyade çok yeni bir baskıdır ve Türkçesi daha yeni bir Türkçedir, ama bunun kimin tarafından yapıldığı üzerine bir not yoktur. Bundan daha önemli bir eksiklik, kitabın başında Plumkettin yazdığı önsözün atlanmış olmasıdır. Bir de Aziyade’nin metninde Victor Hugo ve Alfred de Musset'den alınan şiirler atlanmıştır. Mutsuz Kadınlar’da da T. Loti'nin önsözü yoktur. Bir de esefle söylemeliyim ki bu kitabın kapağında çok bayağı bir fotoğraf vardır. Bu iki romanın ilk baskılarının tarihleri de verilmemiştir.
Burada, Talât Sait Halman'a, her zamanki cömertliği ile, elinde Loti'ye ait ne varsa bana verdiği için teşekkür ediyorum. Çok uzun yıllar önce,Cumhuriyetimizin parasız okullarından Erenköv ve Ankara Kız liselerinde bana Fransızca öğreten Beraat (Zeki Üngör) ve Nüzhet (Berkin) hanımları şükran ve saygı ile anıyorum.
|