TÜRK HALK OYUNLARI
KATALOĞU ZEYBEK: "Zeybek Kıyafeti"
tamlamasında olduğu gibi Zeybeklere has oyun anlamında Zeybek Oyunu
denilebiliyorsa da, oyun kelimesi katılmaksızın Zeybek kendi oyun çeşitlerinin
toplu adıdır. Mesela: Sarı Zeybek, Bergama Zeybeği, Zeybek Osman denildiği
zaman, bu tamlamalara ayrıca oyun kelimesinin katılmasına lüzum görülmemesi adet
olmuştur. Sarı Zeybek Oyunu birleşimi konuşmada kullanılmadığı gibi, Zeybek
Halayı, Zeybek Barı, Zeybek Horanı gibi çeşit adları da yoktur. Nasıl ki; Halay
Zeybeği, Bar Zeybeği, Horan Zeybeği gibi adlandırıcı birleşimler de katiyen
işitilmiş değildir. Yeni, Zeybek kelimesi, umumiyetle raks anlamında hiçbir
zaman ifade genişliği edinmemiştir. Davulcuya 'Vur Zeybeği!' denilince Zeybek
işi oyun havası istenildiğini anlar ve muhitin en gözde durumundaki bir zeybek
havasına girer. Tartım mutlaka dokuzludur. Bu özellik bir damga gibidir ve eski
Türklerin uğurlu bildikleri dokuz sayısına uygundur. Dokuzlu tartımın aksak
bileşiminde olması damganın damgası haliyle Türk işidir. Zeybek sıfatı
nerelerde bilinmişse, Zeybekler nerelere ulaşabilmişlerse oralarda Zeybeklikten
ve oyunlarından izler bulunulabileceği, ondan dolayı aranması gerektiği
unutulmamalıdır. Anadolu'da Zeybek
çeşitleri, Aydın tarafında kümelenmiş, daha doğrusu çeşitlenmiş görünmektedir.
Fakat bu durum son 150 yıldan öncelere teşmil olunamayacaktır. Bütün Anadolu'da
hala yer yer Zeybek çeşitlerinin eski görenek halinde tutulmakta bulunması, bir
zamanlar yurt sathında aynı kuvvette gün görüp, yine semt semt kim bilir ne
türlü sebeplerle zayıf düşmeye mahkûm kaldıklarına delildir. Kars taraflarında
Zeybek adlı bir köyümüz bulunduğuna göre, şimdiki yaygınlığı da Kars'la Ege
arasında dikkatle almak durumunda bulunuyoruz. Sırasıyla görelim: Sakarya Kavsi
yöresinden Bilecik'te Zeybek ikişer veya dörder kişi tarafından çift çift
oynanır. Erkekler, kadınlardan ayrı yürürler. Varsa açık havada davul zurnayla,
yoksa eldeki öbür yerli çalgılar eşliğinde oynanır: Darbuka, Klarnet veya keman
gibi. Bozüyük ilçesinin,
mesela esnemer köyünde Zeybek 2-12 erkek tarafından oynanır. Kadınlar, bunu
oynamaz. Davul zurnalı oyunlarda yer alan köylüler o gün birbirlerini sayarlar.
Aynı ilçenin Dodurga köyünde Zeybek 2-20 kişi tarafından çift çift yürütülür.
Kimi erkekler ayrı, kimi de kadın erkek karma halde oynarlar. Tutluca köyünde
gençler oynuyor. Kümbet köyünün Zeybeğine kadınlar karışmaz. Yine Bilecik'in
Gölpazarı ilçesinin Küçük Yenice, Çımışka ve başka yöre köylerinde Zeybek hep
aynı tipte olarak vardır. Buralarda Söğüt'ten
Bolu ve daha ötelerinin köylüklerine kadar Zeybek oyununda çoğu zaman tahta
kaşıklar da kullanılır. Bolu'da Zebek vardır. Göynük'te öteden beri milli
giyimle oynanan zeybek keza vardır. Muş'un merkez
ilçesinde 3-4 kişiyle davul zurna veya tef eşliğinde Zeybek oynanıldığı ve gün
görmüşlüğü o yöreden ancak tespit edilebilmiştir. Bitlis ve Van'da
Zeybek çeşitleri oturak alemlerinde vardır. Temsili karakterine ayrıca işaret
etmiştik. Burada oyun şöyle devam ediyor: Yosma kadınlarca yürütülür. Konuşma
yoktur. Karşılıklı olarak bir kadın bir erkek de oynayabilirler. Kadın,
işaretlerle dostundan peş peşe ceket, pantolon vs ni ister. Erkek de
istediklerini birer birer verir. Muhtara, köy ihtiyar heyetine ve doktora haber
ulaştırılır. Onlar gelene dek, kadını iyileştirip saklıyorlar. Oyunda, kadın
başını kumaş ve başka şeylerle efe gidişatlı sarıyor. Bu Zeybeği iki kadın da
oynar demiştik. Erkeğe 'köçek' diyorlar. Konya'nın Bozkır
ilçesinin bazı köylerinde Zeybek oynanılmaktadır. Pek kadîm (eski) bir
görenektir. Konya Şille'nin Tat köyünde Zeybek: kaval ve davul ile altı erkek
tarafından hep birlikte oynanılır. Kars'ın merkez
ilçesinin Melik köyünde 'eski gelenek' kaydıyla tek kişilik Zeybek oyunu
yürütülmesi dikkati çeker. Bu yörede toplu oyun olarak halay da vardır.
Kadınlar, kendi aralarında oynarlar. İstanbul köylerinde
Bursa üzerinden girilmek istenildiği Zeybek yine vardır. Mesela, Bakırköy
ilçesinin Çıfıtburgaz köyünde Zeybek hala gün görmektedir.
|