TÜRK HALK OYUNLARI
KATALOĞU YÜZYILLAR BOYU
GİZLİ YAŞAMIŞ TÜRK MEZHEP OYUNLARI: Narlıdere (İzmir)
Tahtacılarında, düğün evinde kadın erkek toplaşırlar. S'zende Ağırlama havasını
çalmaya koyulunca bir kadın peştemalını çıkarmış, gömleğinin eteğini indirmiş ve
çoraplarını çıkarmış vaziyette oturduğu yerde niyaz ettikten sonra bir erkekle
niyazlaşır ve dedelere arkasını dönmeden çekilir. Niyazlaştığı erkek, beline bir
kement bağlayıp oturduğu yerde niyaz eder ve orta yerde ayakları mühürlü (ayakta
dururken sağ ayak başparmağını sol ayak başparmağı üzerine koymak) duran kadının
karşısına dikilir. Sazende, Nefes'i söylemeye başlayınca, kadın karşısındaki
erkeğin yanına varır ve bir daha niyazlaşarak geri çekilir ve ellerini sağa sola
oynatıp Semağ (Semah) oynamaya başlar. Karşısındaki erkek de oyuna katılır.
Nefes bitince sazende 'Allah, Allah, Allah!' deyip herkesi rükûa davet eder.
Eğilenlerle birlikte Semağ oynayan kadın erkek de rükûa gelirler. Gene
sazendenin: "Gerçeğin demine huuuu!" demesiyle herkes doğrulur, bu defa sazende
Yedirme (Yeldirme) havasını çalmaya başlar. Yine kadın erkeğin yanına varıp
niyazlaştıktan sonra geri çekilir ve sazendenin Nefes'i söylemeye başlamasıyla -
önce yaptığı gibi - ellerini sağa sola sallayıp bulunduğu noktadan bir adım sağa
bir adım sola gidip gelmek suretiyle Semağ (Semah) oynamaya başlar ve gittikçe
erkeğe yaklaşıp dans eder gidip karşı karşı gelirler. Erkek de kadının oynayışı
gibi oynar. Nefes bitince sazende yine "Allah, Allah, Allah!" der ve herkesi
rükûa davet eder. Eğilenlerle birlikte Semağ oynayanlar da eğilirler ve secdeye
kapanırlar. Sazendenin: "Gerçeğin demine huuu!" demesiyle herkes rükûdan,
oyuncular da secdeden doğrulur. Bu toplantıya "Cem" denir. Cem'de yalnız bir
çift oyuna katılmaz. 12 çift kadar Semağ'a kalkanlar olur. On iki erkanın
başlangıcı Semağ'dır. Sazcı, sazını eline
alır, nefes söyler. Çiftler Semağ yaparlar. Semağ bitince, bacı önce Semağ
yaptığı erkeğe dolu verir. Semağ, böylece devam eder. Bacağı açıklar
"yani bekar delikanlılar da başka bir odada ayrıca sohbet ederler. Yalnız
bunları Semağ havası sazcı tarafından çalınır ve Nefes okunurken bacılardan biri
kalkar ve erkeklerden birinin yanına giderek boynuna sarılır gibi yapar (niyaz).
Çift Semağ'e kalkar. Ortada aralarında daima bir aralık kalmak üzere karşı
karşıya oynarlar." Semağ musikîsi en
çok dokuz darplıdır (vuruşludur). Önce, orta bir hızda çalınır ve oynanır.
Kendine mahsus ve çok özel bir şivesi vardır. Ayinde, oyuncular hiçbir zaman
birbirlerine değmezler. Oyun, tamamen estetiktir. Semağlar, genellikle ağır ve
hareketli (hızlı) iki bölümden ibarettir. İlk bölüme Ağırlama denir. Bu bölümde
erkek, kollarını sağa sola hareket ettirir. Kadın, kollarını, omuz hizasından
yukarı kaldırmamak üzere aynı hareketi yan tarafa yapar. Bu esnada ayaklar ileri
geri gider. Çiftlerin hareketleri birbirine uygundur. Ağırlama'yı
hareketli bir bölüm takip eder. Buna Yeldirme denir. Çiftler tekrar niyazlaşır.
Yüzleri karşılıklı ve biraz daha yakın durarak birkaç metrelik bir alan içinde
gider gelir ve yeri geldikçe dönerler. Dönme yerini sazcı hatırlatır. Oyun
bitince yeniden niyazlaşırlar. Kırklar Semağı
(Semahı) : Bu semağ en az dört
ve en çok on kişi ile yürütülen bir oyundur. Daha önce tarif edilen Semağ'da
olduğu gibi, oynayacaklar birbiriyle niyazlaşır. Erkekler bir yana kadınlar
diğer yana karşılıklı dizilirler. (Bu oyunda ayakların mühürlenmesi yoktur.)
Sazcı çalmaya başlayınca, herkes olduğu yerde sağ ve sol ayaklarının ileri ve
geri atmak suretiyle oyuna başlarlar. Sazcı üç Nefes'le bu oyunu ağırlar (yani
ağırlama bölümünü tamamlar). Dönek Havası çalmaya başlayınca oyuncular sağ ayak
ileri giderken sağ kolu ileri uzatırlar. Sol ayak ileri giderken de sol kolu
ileri uzatarak oyuna devam ederler. Bu bölümde üç Nefes'le yapılır. Bundan sonra
"Allah, Allah, Allah!" denir. Oyundaki kadınlar, erkeklerin arasında namazdaki
gibi diz çökerler. Dolu içildikten sonra niyazlaşarak oyun biter. Herhangi bir
muhabbet başlarken, muhabbetin başladığını bildiren bir Nefes okunur. Bu Nefes
manzumesinin ayrı ayrı besteleri vardır ve üç defa okunur. Bazı Alevîlerde
cemler sabaha kadar sürer; saz çalınır, Nefes söylenir ve oyun oynanırdı.
Bazılarında ise ayin çabucak bitirildikten sonra sabaha kadar saz çalınır, Nefes
okunur ve oyun yürütülürdü. Semağların ağır,
orta ve hızlı olanları vardır. Önce ağır bölüm, sazlarla birlikte oynanır.
Muhabbet ilerledikçe biraz oynak / hızlı Nefeslere geçilir. Semağlar; 2,4,6,8
ve daha fazla kişiyle oynanır. Semağlarda el ele tutuşmak yoktur. 16 kişiyle oynanan
Semağ'larda vardır. Dört çift, dört çift üzerine karşılıklı dururlar. Bu Semağ,
"Çabuk Semağ" usulüyle oynanır. Çaprazlama suretiyle birbirlerine çarpmadan yer
değiştirirler. Bu tarz Semağda dem tutmak adeti vardır. Bundan daha büyük
Semağ'lada Çobanbaba veya Koyunbaba denir. Nevruz ve Hıdırıellez bayramlarında
oynanılır. Zamah: Düğün
ve bayramlarda yapılan şenlik, eğlenti (Sungurlu-Çorum). Konya'nın Çumra ve
Karkın, Camil köylerinde damada yapılan eğlence, oturak kadınlı erkekli köy
oyunları (Ünye-Ordu). Düğünden iki gün önce başlayan eğlenceler
(Dedeler-Konya). Bingöl'de 1928
yılında seyredilen bir Cem ayininde, önce çift çift oynadılar. Sonra el ele
tutuşarak daire yapıp oynadıkları görüldü. Bu halkanın ortasında bir ateş
bulunması gerekiyordu. Toplaşıp önlerine bakışlarından ateşe ve açılıp göğe
hitaplarından güneşe saygı gösterdikleri anlaşılıyordu. Sonra, daire bizim
bildiğimiz "Kadril" oyununu yürütmeye başladı. Bütün hareketler ve kadın
değiştirmeler hep Kadrildekinin aynı idi. Arada sırada ayağa kalkıp bir Naat bir
Medhiye okuyorlardı. Edremit'te
(Balıkesir) Kazdağı'nda yedi yılda bir yapılan bir ayin vardır. Buna "Sarıksız
Ayini" denir. Bu ayin, Narlıdere'deki Alevî Dedesi tarafından idare edilir.
|