TÜRK HALK OYUNLARI
KATALOĞU TUNCELİ'DE OYUN:
Tunceli de "oyun
havası" denildi mi en başta halay tertibini hatırlarlar. Başlıcalarının adlarını
sıraladığımız çeşitlerin önemce mertebeleri, tabiatıyla bu alfabe sıralamasına
göre değildir: Berde, Bir Ayak, Delilo, Esi (Ayşe) Oyun Havası, Hapanoz'dan
Yüklediler, Horum, iki Ayak, Karaçor (Garaçor), Kol Oyunu, Levzer (Oyun havası),
Lorge, Rakaçu, Tıntınge (Dıntınge), Tamzara, Üç Ayak Havası, Vilik... Çoğu oyun
adları, kendi türküsünden bir kelime, bir şahıs lakabı, bir yer adı, dağlı
diyaleğinden (ağzından) bir sıfat, kimi de türküsünün adıyla müşterek kalan bir
atıftır, dört bir bucağımızda (yöremizde) olduğu gibi... Oyun çeşitleri
bakımından yörenin her köyü aynı zenginlikte değildir. Tunceli halkının
epeyce bir kısmı -Anadolu'nun diğer bazı yerlerinde de olduğu gibi- Alevîliği
aleniyette (açıkta) tutagelmişlerdi. Bu bakımdan, bir Hozat, bir Ovacık veya bir
Kalan ezgisinin bir Sivas veya bir Tokat ezgisinden farkı yoktur. "Sazbend"
denilen aşıklar vaktiyle bağlama elde Hatayî, Nesimî, Pîr Sultan, Kaygusuz
Abdal, Harabî, Veranî (Viranî) ... gibi Anadolu Alevî şairlerinin halis Türkçe
deyişlerini çalar ve söylerlermiş. Onlar, bunlara 'dej' diyorlar ki tamamen
'deyiş' demektir. Meselâ; "Açıldı Cennet kapısı / L' ü gevherdir yapısı" gibi.
Onlar da vaktiyle cemiyetlerinde ağır ve hızlı kısımlardan bileşik semalar
oynarlarmış. Tunceli'nin en
önemli oyunları Haley (Halay)'dır. Halaydan başka Kol oyunları, eski bir ilçe
adını taşıyan Karaçor oyunu, sonra İki Ayak, Üç Ayak oyunları, Tamzara, Dello
(Delilo), Horum oynanır. Birde oyun fasıl tertibi verelim: Karaçor, Üç ayak,
Dello, Tamzara, Horum, Ağaç Oyunu ve birde Kol Oyunu. Bunlardan yarı
idmancılık (sportif) işi Ağaç Oyunu şöyle oynanır: Elinde büyük bir
ağaç veya sopa bulunan biri en önde durur. Onun arkasında ellerinde küçük, kısa
değnekler bulunan birkaç kişi birbirlerini arkalarından tutarlar. Oyun başladığı
zaman, en öndeki harekete geçip elindeki ağacı arkadakilere savurur. Onlar da
kendilerini müdafaa ederler (savunurlar). Kadınlar da halay
havalarının sözlerini söyleyip oynarlar. Bazı yerlerde kadın erkek karışık
oynarlar: "Hanım nereye gidersin / Canım nereye gidersin" gibi türküler söyler,
oynayanların alınlarına para yapıştırırlar. Bu para çalgıcılarındır. Birde Gövenk adlı
oyunları vardır. Oda karma oynanılır. Tunceli'de Leyla ile Mecnun'dan parçalar,
Munzur üzerine ezgiler, anonim türküler, vakalar (olaylar) üzerine yakılmış
türküler de söylerler. Vaktiyle eşkıya
baskınlarından çok zarar görmüş olan Çemişgezek'te, şehir içinde kemençe gibi
tutularak çalınan keman, tef, davul zurna, köylerde bağlama çalınır.
Çemişgezekliler de halay çekiyor, Kol oyunu, Tamzara, Üç Ayak oynuyor. Elazığ'ın
Şeve Kermak oyunu ve Şakıldım tabiri onlarda da var. Evvelce düğünlerde alay
önünde yaya veya atlı olarak Kılıç Kalkan da oynarlarmış. Çemişgezek'te davul
zurnalı bir oyun faslının parça sıralaması şöyledir: Cezayir (Peşrev), Ağır
Hava, Üç Ayak, Güzeller, Yol Havası, Düğüne Topama, Gelin Ağlatma, Dello, Yerli
Türküler, Köroğlu ve At Oyunu. Kalan'da, bazı
Alevî bakiye ezgilerinden başka Üç Ayak, Cezayir, Köroğlu, Kemal Çavuş Havası,
Bir Ayak, İki Ayak oyun havaları, Lorge oyun havası, bir de Gövendi Oyunu
yürütülür ki Güvende'dir.
|