TÜRK HALK OYUNLARI
KATALOĞU HALAY:
Konya bölgesinde
bugün Halay denilen oyunlar yok gibidir. Nasıl ki zurnalar da tükenmiş
durumdadır. Fakat halk dilinde "baş örtüsü" ve değirmi şey anlamına Halay
kelimesi hâlâ kullanılmaktadır ki mânalıdır. Halayların çağımız
için merkez bölgesi Sivas sayılabilmek üzere Malatya, Çorum ve havalisinde
güneyden Gaziantep'e kadar hep çeşitleri ve adı yaygındır. Tekli ve ikili
oyunlara hiç bir semtte Halay denmez. Sözlü Sivas
Halaylarından başlıcasının iki beytine şu misaldir: Çekin Halay
düzülsün El' gözler süzülsün Halaya girmeyenin Vurun boynu
üzülsün Oynanış düzenince
her Halay'ın ayrı düzümleri vardır, yani her Halay bir fasıl gibidir:
Sivas Düz
Halayı: Ağırlama, Yanlama
ve Sıktırma, Üçüzlü bir fasıldır. Abdurrahman
Halayı: Düz Halay, Zahmesi
(veya Oynatması), Yeldirme. Temirağa Halayı:
Ağırlaması,
Yeldirmesi. Halaylardaki bu
Ağırlama, Yeldirme ve Tezeleme gibi tabirler tempoya yani hız derecelerine göre
alışılmış izafelerdir. Sivas Düz
Halayı: Ağırlaması,
Yanlaması, Zahmesi ve Hoplatması olur. Bir köy Halayıdır. Tamamiyle tasvirci ve
taklitçi bir sıralanıştır. Bunda tavır ve figürlerle hamur yoğrulur, yufka
açılır, yıkanışırlar, taranır ve aynaya bakarlar vs. Çorum Halayı:
Ağırlama, Oynatma,
İkileme ve Hoplatma bölümleri vardır. Halay, asırlardan
beri gelen ve karakteri bakımından alelâde eğlence oyunundan tamamiyle farklı
"ritual dance" mahiyetini taşıyan çeşitli sıra oyunlarımızın genel adıdır.
Halayların figürleri vakur, ciddi ve nezihtir. Sivas, Erzurum, Elazığ gibi nice
merkezlerimizde güzellikçe üstün çeşitleri vardır. Bazı semtlerde de
seyrekleşmiş, pek fazla basitleşmiş, adı bile "alay" halini almış görünüştedir.
Sivas, zengin Halay merkezlerinin halen başında sayılsa yeridir. Doğumuzdan
meselâ Kars'ta Yallı ve Bar adlı andırışlı toplu oyunlar yanında bazı Halay
çeşitlerinin de sayılmasına karşılık, Batı Anadolu'dan meselâ bazı Gelibolu
köylerimizde Alay Oyunu vardır. Bu harita genişliği eski yüzyıllardaki daha da
şümullü girginliğin açık delilidir. Bazı Halay tiplerinde zaman zaman bir
tapınma dansı edası sezilebiliyor. Belgeyle ispatına imkân bulunmamakla beraber,
bu edaları içersinde hâlâ paiyen bir karakterin kalıntılarına rastlar gibi
oluruz. Eski cevher mistik idiyse, onun şimdiki kabuğunda yiğitlik unsuru
yoğunluk halindedir. Seyhan ilinin
(Adana) Ceyhan ilçesinde Halay, davul zurnayla kadınlı erkekli oynanır. Osmaniye
ilçesinde de vardır. Dörtyol ilçesinin küçükçaylı köyünde başta Halay olmak
üzere Kartal, Hasandağı, Solak, Pekmez Top oyunları da yalnız erkeklerce olmak
üzere davul zurnayla yürütülürler. Kadirli ilçesinde en az dört kişi tarafından
kadınlı erkekli oynanır. Urfa'dan Yaylak
ilçesinin merkez köyünde Halay erkekler ayrı, kadınlar ayrı bazen de karma halde
oynanır. Gaziantep'in merkez
ilçesinde Halay erkeklerce davul zurna veya kaval eşliğiyle 10-15 kişi
tarafından oynanır. Köylerde karışık, kasabalarda kadınlar ayrı, erkekler ayrı
dizilenip oynarlar. Maraş ilçeleri
Halay bölgesidir. Davul zurnayla 5-15 kadın veya erkek kendi meclislerinde halay
çekerler. Tunceli'den Pertek
ve Mazgirt ilçelerinin bazı köylerinde yürütülen sıra oyunu çeşitleri dışında
bir de Halay adlı karma tertip vardır. Tokat'tan Reşadiye
ilçesinin Feselek köyünde yalnız kadınlara mahsus bir Halay oyunu vardır.
"Halaycı" tabiri
var, fakat "halay çekme" sözü kadar yaygın değildir. Gerektikçe
kullanılabiliyor. Çorum'da başta
Çorum Halayı olmak üzere iki üç çeşidi vardır. Adı geçen ilçe ve
bucaklarda Halay adını "haley" telâffuz eden yerler pek çoktur. Halay, el ele
tutuşulup yahut kol kola girilip, bazen de omuz omuza tutuşularak omuzdaşlık
duygusuyla yürütülen sıra oyunudur. Halaycılardan biri baş çeker, serbest kalan
elinde hep havada salladığı bir çevre vardır. Oyunu idare eden ve figürleri
değiştirten hep bu "baş"tır. Öbür oyuncular hareketlerini hep ona uydururlar.
Halay'ı kız ve genç kadınlar düğün evlerinde tef ile de yürütürler. Konya ilinde
Halaycılık her halde zamanla sönerek nadir semtlerde, yani kenar bucaklardan
belirli köylerde ancak hâlâ görülebilir olmuştur? Meselâ Bozkır'ın Koçaş köyünde
bilhassa Halay çekilir. 15-20 erkek davul zurnayla sıra çekerler, fakat
kadınları bunu katiyen oynamazlar. Erkek işi olan hiç bir şeye karışmak
istemezler. Ankara köylerinden
yalnız bir kısmı Halay bölgesindendir. Elazığ Halay
bölgesidir. Davul zurna veya dönbek, saz gibi çalgılar eşliğiyle halkalanıp
oynarlar. Kars'tan merkez
ilçesinin Melik köyünde Halay ad ve sanıyla vardır. Kadınlar ayrıca kendi
aralarında Halay çekerler. (Burada Zeybek de vardır.) Afyonkarahisar
ilinden meselâ Emirdağ ilçesinin Bademli köyünde 15/20 erkek davul zurnayla
Halay çekerler. Kadınlar da kendi meclislerinde Halay çekerler. Aynı ilçenin
Davulga köyünde de Halay vardır. Davul zurnayla erkekli kadınlı 15/20 kişi
yürütürler. Malatya ili Halay
bölgesinin en koyu merkezlerindendir. Besni ilçesinin mesela merkez köyünde
davul zurnayla 3-10 erkek tarafından yürütülür. Darende ilçesinde "Çekin Halay
Dizilsin" türküsüyle oynanan Halay ve ayrıca Tanzara oyunları 2, 15 veya 20
kadar erkek tarafından davulzurna veya gırnata (klarnet) ile gösterilir.
Oralarda bu oyunların bilinmesi gençlik için bir mecburiyet gibidir. Bilmeyenler
açıkça ayıplanır. Kadınları bu oyunların taklitlerinin kendi aralarında
yürütürler. Hekimhan ilçesinde 2-10 erkek tarafından davul zurnayla Halay
çekilir. Niğde ili de Halay
bölgesidir. "Alay" diyen köyler de vardır. 20, 50 ve hatta daha da fazlası
Halay'a girebilirler. Kadınlar aralarında sıra kurabildikleri gibi, bazen karma
Halay çekildiği de olur. Eskişehir hem
Zeybek hem de Halay bölgesidir. Deniz tarafından
Samsun'un Havza ilçesine bağlı Ereli köyünde Halay, 2-10 kişiyle davul zurna
eşliğiyle çekilir. Kadınlar erkeklerden ayrı Halay çekerler. Batı yalılarından
Bergama'nın Kula ilçesine bağlı Nuriye Köyünde Halay denilen yarı sportif bir
oyun vardır. Gelibolu'nun nice
köyleri gibi bazı semtlerde Halay adının Alay telâffuz edildiği görülürse de
Halay adının Alay'la her hangi bir münasebeti bulunmadığı muhakkaktır.
|