|
Orta Asya'dan Günümüze Tepme Keçeler Uygurlar Döneminde Tepme Keçecilik Çin kaynaklarında Uygurların M.Ö. Dink - ling, M.S. 4. Yüzyıldan sonra ise
T'ie-le adı verdikleri boylardan geldikleri belirtilmektedir. Bugünkü
Moğolistan'da Selanga nehrinin doğu kıyısında, Göktürklere bağlı olarak yaşamış
olan Uygurlar; 745'de Göktürklerin yerine Uygur Devleti'ni kurmuşlardır. Türk boyları, Çince kao-ch'e denilen, dört tekerlekli kağnıları ile,
sürülerini otlattıkları yaylalar ve surlar içindeki kışlıklar arasında göç
etmişlerdir. Kubbeli veya kümbetli otağlar kışın surlar içine kurulmuştur.
Surlar içine, ayrıca otağa benzer, ağaçtan köşklerde yapılmıştır. Yaz geldiğinde
kerekü denilen ve katlanabilen otağ, kağnıya yüklenmiş halde veya kurulmuş
durumda yaylalara göç edilmiştir. Bu göçlerde kağnı ile taşınabilen otağlar
yanında; çok renkli keçeden, kilimden veya işlemeli kumaşlardan yapılmış
örtüler; göçebe hayata uygun kaftanlar, çakşırlar, çizmeler, börkler, kemerler,
süs eşyaları, at koşumları kağnılı boyların beraberinde bulunan önemli eşyaları
arasında yer almıştır. 5. yüzyıldan itibaren, atlı göçebe yaşam tarzından, yerleşik düzene geçen
Uygurlar; yeni bir kültür yapısının en güzel örneklerini oluşturmuşlardır.
Uygurların bu gelişmesinde; Çin ve Hint uygarlıklarının etkileri olmakla
birlikte Hun ve Göktürklerin kültürünü kendilerine özgü bir şekilde sentez
yapmış ve yaşatmışlardır. Böylece Uygurlarda, bozkır ve atlı göçebe yaşamı,
şehir kültürü içerisinde yeniden biçimlenmiştir. Uygur kent kalıntılarında, Buddha ve Mani tapınaklarında görülen dinsel
konulu freskler ve minyatürler Türk resim sanatının en erken örnekleridir. 7 ve
9. yüzyıllara tarihlendirilen, Hoço, Bezeklik, Sorçuk ve Turfan'da bulunan bu
örneklerden ve Uygurca yazılmış metinlerden Uygurların tarihi ve kültürü
hakkında bilgiler elde edilmiştir. Koyu mavi ve kırmızı renklerin ağırlıklı
olarak kullanıldığı bu eserlerde rahip, vakıfçı prens, prenses ve soylular,
atlılar ve savaşçılar seçilen konular arasındadır. Grünwedel ve Le Cog tarafından Turfan'da yapılan kazılarda; Maniheist sanata
ait freskler, ipek üzerine boyanmış resimler gibi bir çok örnek ortaya
çıkarılmıştır. Bu resimlerin hemen hemen tamamında kişiler; beyaz veya kırmızı
urbaları ve maniheist külahları ile tanınırlar. Türk kavimlerince yaygın bir
şekilde kullanılan keçe şapka ve külahlara Uygurlar döneminde tepecikler ilave
edildiği bu fresklerden anlaşılmaktadır. Sorçuk'ta bulunan diğer bir freskte bayan vakıfçılara yer verilmiştir.
Vakıfçılar, yine keçe yaygı üzerinde tasvir edilmişlerdir. Beyaz renkli bu keçe
yaygının kenar suyunda ve zemininde, kırmızı renkle oluşturulan bezemeler
kullanılmıştır. Uygurlar döneminde özellikle vakıfçılara ilişkin örneklerde bezemeli
yaygıların yer alması, bu dönemde tepme keçe tekniği ile elde edilen yaygı
geleneğinin devam ettiğini belgelemesi bakımından önemlidir. Uygulara ait olan ve Hoço'da bulunan bir minyatürde Mani Türklerinin keçe
şapka giydiklerini ortaya koymaktadır. Tepme keçe tekniği ile elde edilen, beyaz renkli bu keçe şapkaların formları
vakıfçıların giydikleri şapkalardan farklı görüntü sergilemektedir. Her iki
örnekte mani rahiplerinin kendilerine özgü biçimde beyaz keçe şapkalarla tasvir
edilmesinden; bu dönemde keçe şapkaların kullanımına devam edildiği ve
bireylerin sahip olduğu pozisyona göre keçe şapkaların formlarının da değişiklik
gösterdiği anlaşılmaktadır. Nitekim Hoço'da bulunan bir başka örnek bu durumu daha açık bir şekilde
ortaya koymaktadır. Bu örnekte, başında siyah renkte ve keçeden yapılmış olduğu
tahmin edilen bir külah bulunan figüre yer verilmiştir. Gabain (1973), bu
figürün giyindiği şapka türünün genç beyler tarafından kullanıldığı belirtmesi,
Uygurlar döneminde giyilen şapkaların bireylerin kimliğini ortaya koymasında
etkili olduğunu vurgulamaktadır. Orta çağda, özellikle Moğol İmparatorluğu'nun yayılmasından sonra, Babür'ün
Hatıratı'nda da bahsettiği gibi keçe üstünde kaldırma geleneği geç dönemlere
kadar devam etmiştir. Yine Harezm'de Acem Büyük Elçisi Rıza Kuli Han, Hive'de bir kağan seçimini
anlatırken, "onları beyaz bir keçe üzerine oturttular ve onları kaldırdılar"
cümlesine yer vermesi yukarıdaki bilgileri tamamlamaktadır. Diğer yandan 1220 yılında Cengiz Han'ın daveti üzerine karargahına giden
Çinli filozof Çang - Çun raporunda Cengiz Han'ın kardeşinin keçeden yapılmış
karargahında söz edilmiştir. 1245 yılında Papa 4. İnnocentius tarafından elçi olarak Moğolların ülkesine
gönderilen Johennes Plano de Calpini ve arkadaşı Stephanus Bohenus; elçilerin ve
büyük hanın hanımlarının her birine ait beyaz keçeden yapılmış çadırlarının
olduğunu anlatmıştır. Bütün bu elçilerin verdikleri bilgiler, Moğollarda keçe
çadır geleneğinin devam ettiğini kanıtlamaktadır. 1253 yılında Fransa Kralı 9. Ludwing tarafından Moğolistan'a Mengü Han'a elçi
olarak gönderilen Rahip Rubruk'un verdiği bilgiler bu dönemde keçenin çadırlar
dışında farklı şekillerde kullanıldığını ortaya koyması bakımından önemlidir.
Rubruk; İç Asya'da, Tatarlar arasında gördüğü bazı keçe çadırlarının üzerine
yine renkli keçeden yapılmış kuş ve hayvan figürlerinin bulunduğundan söz
etmiştir. Çadırın iç döşemesine ilişkin bilgi verirken; "Çadırın beyinin devamlı oturduğu yerin üzerinde keçeden yapılmış olan bir
bebeği veya küçük bir heykelciği anımsatan bir İdol'ün asılı durduğunu ve bu
heykele beyin "erkek kardeşi" adının verildiğini ifade etmiştir. Evin hanımının
başının üzerinde de yine çadıra asılmış ve diğerine benzer küçük heykelciğe ise
"hanımın erkek kardeşi" gözü ile bakıldığını bildirmiştir. Aynı satırların
devamında "beyin ve hanımın erkek kardeşleri" olarak nitelendirilen idollerin
arasında bulunan İdolin ise yurdun koruyucusu olduğunu belirtmiştir. Rubruk'un yukarıda verilen sözlerinde; Hunlar ve Göktürkler döneminde "töz"
olarak kullanılan kurt, geyik, ejder vb. figürlerin daha geç dönemlerde yerine
insan biçimindeki idollere bıraktığı, ve yine bu idollerde keçenin kullanıldığı
anlaşılmaktadır.
|